“Ховордсон жинхэнэ уяач”

Монголчууд эртнээс морин эрдэнийн хийморь далласан, адуунд  эртэй чадалтай, уях шинжихийн эрдэм ухаанд бусдаас илүү, аливаад  шударга тулхтай  эр хүнийг уяач хэмээн төсөөлж, хүндэлж дээдэлсээр ирсэн. Уяач хүний мөн чанар нь хурдан сайн молор эрдэнэ шигээ үнэнч сэтгэлтэй, худал ярих, хулгай хийхийг бүрэн цээрлэсэн, өөрийн гэсэн ёс суртахуунтай, цагаан мөртэй хүмүүс байсан нь бусдаас  онцлогтой.  Ийм монгол сайхан уяач одоогийн Тод манлайгууд дотор цөөхөн байдгийн нэг нь “хоёр шаргын” Э.Эрдэнэчулууныг  гэж  хөдөөний  уяачид  үнэлдэг  юм билээ. 
Э.Эрдэнэчулуун удам дамжсан уяач биш. Харин сайн ханийн буянаар, сайхан ерөөл тавилангийн эрхээр адуу гэдэг хийморилог амьтантай холбогдсон азтай эр хүн юм.  Түүний анхны хань А.Цэвэлмаа Агваансамдан гуайн 11 хүүхдийн дундах охин. Зүс царай, зан ааль, саруул ухаан төгс ёстой л  “дарь эх “ байсан хэмээдэг. Тиймээс л Агваансамдан гуайн 10 хүүхдүүд, ах дүү айл саахалтынхан ойр тойрныхон бүгд л Цэвэлмаагийн  аясыг дагана. Цэвэлмаа ч бүгдийг хайрлаж , эвлүүлж ,зохицуулдаг  шидтэн нь байлаа.Том шаргыг унага байхад “ийм хөөрхөн нялх амьтны сүүг би булааж уугаад яахав” гээд эхийнх нь саамыг уугаагүй ариун сэтгэлтэн байсан нь эгэл биднээс тэс  өөр. Хожим том шаргаа эндэхэд маш  ихээр харамсаж  сүүлээр нь морин хуур хийлгэн эр нөхөртөө өгсөн нь аль алинд нь  эрхмийн дээд хүндэтгэл үзүүлсэн явдал байсан хэмээдэг. Энэ  бүсгүйн  ид шидээр Э.Эрдэнэчулуун чин  ариун сэтгэлд  хөтлөгдөн , амжилт, нэр алдрын оргилд хүрсэн ч  байж болох юм.  Ямартаа ч  Тод манлай Э.Эрдэнэчулууны амьдрал, алдар хүндийн хөтөч   ариун төгс А.Цэвэлмаа бүсгүйг  дурсах нь бурхан тэнгэрийн өмнө буян аривжих буйзаа.   
Тод манлай Даваахүүг хүндэтгэж явдаг, өөрийгөө дөвийлгөөд байдаггүй. Олон  саяын босоо адуу  авч гэж дуулдаагүй. Бага насны  битүү юм уяад л хурдлуулчихдаг  энэ цагийн  нэрт    Эрдэнэчулуун   уяачаас одоо  үеийнхэнд  дууриах ,сурах  зүйл  их бий.  Тэдэнд  буян үйлдэх тус хүргэх үүднээс энэхүү өгүүллийг тэрлэн хүргэж буйг өчсүү.    
 Эрдэнэчулуун эртнээс   хурдны булаг Галшар хүрч  хурдан адуу авах юмсан гэж бодож явдаг хүсэлдээ хөтлөгдөн   анх 1993 онд Хэнтий  аймгийн  шуудангийн “зараа автобусны“ жолооч  Нэргүйтэй  танилцсан байна. Нэргүй Эрдэнэчулууныг  Галшарт  аваачиж  Баянбадрал багийн  харьяат, аймгийн Алдарт уяач  Даржаагийн  Доржтой танилцуулсан байна. Эрдэнэчулуун Д.Доржийнхоор байж монгол жаягаар  нутгийнхантай   танилцан,  тоглож наргин   хэд  хоноод   хойтон хавар  ирж адуу авахаар тохироод  хот руугаа буцжээ. Хэлсэн ёсоор  хойтон хавар нь  дөрвөн  сард  монгол дээл , гучин хоёр угалзтай монгол гутал өмссөн өндөр сайхан залуу  хуучин танил Д.Доржийнд буув. Тэр үед Галшарт улсын хэмжээнд хурдан адууны хамгийн өндөр үнэ 5000 төгрөг байсан цаг.  Галшарынхан ч угаасаа нэлээд задгай улс. Ууж наргихдаа нийтлэг, даалуу хөзрийн мөрийтэй тоглоом бол байнгын  л зүйл. Эрдэнэчулуун тэнд нилээд хэд хоног саатаж зорьсон  хэргээ бүтээгээд найман адуу хөтлөн  нутгийн  зүг морджээ.  Тэр үед морийг машинаар ачиж мэддэггүй  байсан цаг.  Эрдэнэчулууныг уяач   Д.Дорж , мянгат малчин Д.Цэрэндаваа  нар сайн нөхрийн ёсоор  мотоцикльтэй  70 км  дагаж нутгаасаа  үдэж   өгсөн байна. Хөтөлж яваа  энэ найман адуунд хоёр шаргын эх  алдарт цагаан гүү дөнгөж унагалсан байдас байсан гэдэг нь бас л сонин түүх. Тэр үед Эрдэнэчулуун эхнэртээ саамыг нь уулгах зорилготой байснаас хожим нь халх даяар дуурсагдах хурд төрнө чинээ санаагүй байсан гэдэг.
Цааш явтал цагаан гүүний унага чацга алдаад явдлаа даахгүй шинжтэй болж. Тэгмэгц морьдоо хөтлөөд,  борц идэж,  ус уун  ес хоног  алхсаар  Налайхын урд ар хүрч ар гэрийнхэнтэйгээ баяртай, бэлэгтэй  золгожээ.  
    Зорьсон хэргээ үргэлжлүүлэн  бодож 1994 оны  намар  Тогоруу халтарын төл халтар азаргыг 10 бүдүүн морь,  45.000 төгрөгөөр авч  Галшараас аваачсан гүүнүүдээ хураалган төлийг нь харахаар шийдэв. Хоёр хавар  хүлээсний эцэст  Эрдэнэчулууны  хүслээр, бурхан тэнгэрийн өршөөлөөр цагаан гүүнээс ах дүү  шаргууд  төрсөн нь адуу, эр хүн хоёр буян заягаар учирч  мандан бадардгийн гайхамшгийг монгол түмэндээ үзүүллээ.  Ажнай  шаргыг төрийн наадамд зургаа түрүүлгэж  урьд өмнө  уяачдын түүхэнд бичигдээгүй өндөр амжилт үзүүлсэн  Тод манлай уяач Э.Эрдэнэчулууны яриаг сонсоход  тэрээр: 
“ Ер нь би хүний хичээл зүтгэлийг бурхан тэнгэр хардаг юм байна гэдгийг ойлгосон.       Морины  ид шид намайг татаад байдаг юм.  Би  арай эрт үед төрсөн бол шилийн сайн эр болох байсан байх. Сайхан  эхнэр аваад, сайн морь унаад. Хөхөө Намжилыг дуулаад, ганган сайхан хувцас,  эд хэрэглэл эдэлсэн   сайхан залуу  явах   юмсан  гэж хар багадаа наадмын морь унадаг хүүхэд  байхдаа л  мөрөөддөг байж билээ. Би ер нь морийг уяж болно  л  гэж   боддог.  Харин  хүний морь уяхаас татгалздаг, бор зүрхээрээ явдаг уяач. Хөдөөний уяачид чинь дагнаад л морь уяхгүй болохоос надаас илүү сайн уяачид өвгөчүүл  их байдаг юм шүү дээ. Би хөдөө явахдаа тэднээс ичээд малгай хувцас өмсдөггүй юм.  Тэдний нэг байсан  Алтан унаганы эзэн Арьяандэв гэдэг хүнийг сэтгэлдээ их бодож явдаг.  Миний уяаны багш бол Сэргэлэн сумын уугуул МУ-ын Алдарт уяач Өвгөнхүү гуай.  Түүнд тоогддог уяач бараг байгаагүй дээ. Надад бусдаас илүү  онцгой юм юу ч байхгүй. Миний  аав ээж маань бурхан тэнгэрээс харсан сайн улс байгаад л  түүний буянаар  би өдий зэрэгтэй  явж байгаа гэж боддог . Хөгшчүүл  “Гончиг сум минь” гэдэг шүү дээ. Түүнийг л хүн ойлгох ёстой юм даа”  гэж ярьдаг хүн.
 Түүний  яриа, амьдралын туулсан зам, билгийн их хүсэл, ухаарч олдог уяачийн эрдэм   энэ бүгд өнөө цагт ховордсон  “жинхэнэ уяач “ мөн билээ.
Монгол үндэстний гайхамшигт соёл, үндэсний  морин уралдааны их соёлыг   дээдлэн хойд үедээ уламжлуулан , өргөж явах жам ёсны их үйлсэд  “жинхэнэ  уяач” онцгой чухал.
Морины хорхойтнууд минь уяач болох хүн  уяачийг  шинжиж сурахгүй бол уяач болдоггүй гэдэг юм шүү.

Намсрайцэрэнгийн Санжаадорж