Олондоо “морьт” хэмээн алдаршсан, аймгийн Алдарт уяач Дэлгэр миний багш

Өмнөговь аймгийн Баян-Овоо сумын уугуул, залуу уяач Х.Очирхуяг Дорноговийн уугуул нэгэн. Харин 1997 оноос Өмнөговь аймгийн Манлай суманд амьдрах болсоор арав гаруй жилийн нүүр үзэж байгаа бөгөөд ноднингоос Баян-Овоо руу буурь сэлгээд байгаа  ажээ. Энд ирээд хурдан морины уяа сойлго тааруулах болсон ба 1999 оны анхны “Говь шанхын хурд”-аар наадмын өм нээгдэж байжээ. Залуу уяачийн өвөг эцэг Борхүү гэж морь сайн шинждэг, олон жил Манлай сумынхаа морины комисст ажилласан хүн байсан бол төрсөн ах Цэрэндорж нь ч мундаг уяач  явжээ. Тиймдээ ч уяач өвгөдийнхөө үргэлжлэл болж, олондоо "морьт” хэмээн алдаршсан аймгийн Алдарт уяач Дэлгэрт шавь ороод  багагүй хугацаа өнгөрчээ. Ийнхүү эрдэмт уяачийн шавь “Сурах оргил өндөр, явах зам урт ч алгуурханаар өгсөөд л явна даа” хэмээн ярьж байна. 
 

-Аймгийн Алдарт уяач Мөнхбат, Өмнөговь аймгийн МСУХ-ны дэд тэргүүн Амарсанаа нартай нэг гал гэж дуулсан юм байв. Хэзээнээс эхлэн хамтран морь уяж байна вэ?
-Тийм шүү, бид түрүү жилээс нэг гал болон хамтран ажиллаж байна. Аймгийн МСУХ-ны дэд тэргүүн,  аймгийн Заан Амар ах бид хоёрыг адуу л танилцуулсан юм шүү дээ. Харин аймгийн Алдарт уяач Мөнхбат ахыг дээр үеэс танина. Ах маань надад мэддэг чаддагаа харамгүй зөвлөнө, заана. Бас намайг бага гэлтгүй сонсоно. Ингэж л адууны төлөө сэтгэл зүрхээ зориулсан бид санаа нэгдэн галаа байгуулсан юм. Аймаг орон нутагтаа төдийгүй улсын наадмын өндөр довд уралдаж нутаг орныхоо нэрийг гаргах, адууныхаа удам угшлыг сайжруулахаар уяагаа нийлсэн маань энэ.
-Хэзээнээс эхлэн морь уяж байна вэ?
-Би Дорноговийн төвд өссөн хүн. Гэхдээ манай удамд нутаг орондоо нэртэй, сайн уяачид олон байсан юм билээ. Аав минь ч гэсэн багадаа морь унадаг байсан. Болоогүй  нутгийн наадамд даага сургаж уралдуулж байсан гэдэг. Миний хувьд 1997 оноос хойш Манлай сумандаа амьдрах болсон. Харин ноднингоос Баян-Овоо руу буурь сэлгэсэн гэх үү дээ. Энд ирээд жилийн дараа Дорноговийн Алтанширээ сумын Гурвансүх гэж хүний адуунаас зээрд халзан үрээ авч уралдуулаад, 1999 оны анхны “Говьшанхын хурд”-д 21-ээр давхиулж наадмын өм нээгдэж байлаа. Хоёр жилийн дараа нь тэр азаргаа “Шинэ зуун, шинэ мянганы анхны наадам”-д айргийн дөрвөөр, 2002 онд Манлай сумынхаа Залаа хайрханы их тахилгад гурваар, Дорноговь аймгийн Мандах сумын наадамд хоёр удаа түрүүлгэсэн. Одоо тэр адууны удам угшил хэдэн сайхан их морьд байна. Би ер нь адууныхаа цусыг нутаг адуу, Дорноговь, Хэнтий, Дундговь аймгийн адуунуудаар сэлбэж, алтан тууртынхаа буянаар говийн гурван ч аймагт одтой наадаж явна даа.
Миний өвөг эцэг Борхүү гэж морь сайн шинждэг, олон жил Манлай сумынхаа морины комисст ажилласан хүн байлаа. Төрсөн ах Цэрэндорж нь ч мундаг уяач өвгөн байсан. Өнөө Занданбал гуайн үед ид морь хурдлуулж, Манлай сумын 40 жилийн ойгоор их морь түрүүлгэж байсан юм билээ. Төгсжаргал гэж бас нэг уяач ах маань байна. Энэ мэт моринд хайртай хүмүүсийн дэргэд өссөн болохоор нөлөө байлгүй яахав. Миний уяаны багш олондоо “морьт” хэмээн алдаршсан аймгийн Алдарт уяач Дэлгэр гэж хүн байгаа юм. Багш морь тэжээж эхлээгүй байхад л олон морь давхар уядаг, нэг наадамд явж байхдаа дараагийн наадмын морьдоо “бэлтгэж” байдаг хүн дээ. Ай даа мундаг хүн шүү. Морь шинжинэ гэдэг том шинжлэх ухаан гэдэг. Ямар ч байсан өөрийнхөө хэмжээнд суралцаж явна. Сурах оргил өндөр, явах зам урт ч алгуурханаар өгсөөд л явна даа.
-Энэ жилийн хувьд хаагуур хаагуур наадав?  Аймагтаа наадаж байна уу?
-Баян-Овоо, Номгон, Цогтцэций, Цогт-Овоо, Манлай сумдаараа наадлаа. Нэг аман хүзүү, дөрвөн айраг хүртээд байна. Өмнө нь Зүүн бүсийн наадамдаа оролцож явлаа. Мөн Дундговь аймгийн урд талын Хулд, Луус, Өлзийт, Дорноговийн Мандах, Сайхандулаан сумдаар уралдаж байсан. Мандах суманд нэг жил азарга, их морь хоёроо түрүүлгэж, нэг их морио айргийн таваар давхиулж байлаа. Дараа жил нь хамар цагаан хээр морио аман хүзүүдүүлж, Сарт ухаа нэртэй хавчиг морио гуравлуулсан.
Одоо ч наадам олширч байгаа нь сайшаалтай юм шүү. Гол нь уламжлалаа орхилгүйгээр, сэлбэн шинэчлэгдэх ёстой гэж боддог юм. Жишээ нь адуу эдлэх соёл эргээд сэргэж байна. Адуу жилийн дөрвөн улиралд эдэлгээтэй болчихлоо. Нэг ёсондоо тамирчин хүн байнгын бэлтгэлтэй байж амжилт үзүүлдэг гэдэг шиг л болчихлоо.
-Уламжлалаа орхилгүйгээр  хөгжүүлэх тухай ярьж байна. Морь уях болсноор таны амьдралд ямар ямар өөрчлөлт гарч байна вэ?
-Морь уяна гэдэг бол том соёл. Нөгөө талаар мал аж ахуй гэдэг том шинжлэх ухаан шүү дээ. Морь уяж байгаа өөрийн эрхгүй ёс заншилд суралцах хэрэгтэй болдог юм. Ядаж л уяагаа нар зөв тойрчихдог, ойр зуурын цээр тарниа уншчихдаг болчихдог юм билээ. Сэтгэл их ариусдаг юм болов уу. Хор шаргүй, элдэв муу юм бодохгүй гээд л. Энэ удаад айраг түрүү хүртээгүй байлаа ч хүртсэн нэгэндээ чин сэтгэлээсээ баяр хүргэх жишээний. За тэгээд үндэснийхээ хувцсыг иж бүрнээр нь өмсөж эдэлнэ. Энэ мэт Монголынхоо үндэсний их соёлоос алхам алхмаар суралцаад л байгаа хэрэг юм. Адуу гэдэг хийморьтой амьтан. Монгол эр хүний бахархалт соёл шүү дээ. Тэр утгаараа морьтой нөхөрлөсөн хүний ажил үйлс өөдрөг явдаг юм болов уу. Ямартаа найз нартаа хэлдэг юм. “За чи нэг наадамд яваад ирснийхээ дараа бүтэхгүй байсан ажлаа хөөцөлдөөд үзээрэй. Дороо л бүтнэ” гэж. Миний эргэн тойрноос арав гаруй найз маань моринд орсон байна.
-Ярилцлага маань өндөрлөж байна. Сүүлийн асуултыг танд үлдээж байна?
-Баярлалаа. “Тод магнай” сэтгүүлийн нийт уншигчдад энэ хорвоогийн хамгийн сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе.

А. Мөнх