Л.Дуламрагчаа: Сөөмөн хөхөө Егүзэр ламтанд өргөөд, 26 насандаа түрүүлж байсан гэлцдэг юм

Сүхбаатар аймгийн Асгат сумын уугуул, сумынхаа анхны аймгийн Алдарт уяач Лутсүхийн Дуламрагчаатай уулзаж ярилцсанаа хүргэж байна. Хурдан хүлгийн хийморьт сүслэн явдаг энэ буурлын унаган хүлэг Ембүү хул өнгөрсөн жил төрийнхөө их баяр цэнгэлд аман хүзүүнд хурдалсныг морь сонирхогчид эчнээ санаж буй бизээ.

-Улсын наадамд торгон жолоогоо өргүүлсэн Ембүү хул морины эзэн хэдийнээс хурдан хүлгийн хөхөл, сүүлийг шуух болсон бэ?
-Багадаа морь унадаг байгаад том болоод өөрөө гардан уясан. Тэр 1949 оны сүүл 1950 оны эхээс шиг санагдаж байна. Манай аав Лутсүх  гэдэг бас морь уядаг байсан. Ааваар тогтохгүй өвөг эцэг маань ч морь уядаг байсан гэдэг юм. Өвгөн аав минь нутгийнхандаа Сөөмөн өвгөн гэж авгайлагдсан Лувсангийн Ядамсүрэн гэж хүн байсан.
-Сөөмөн гэж ямар утгатай нэр юм бол?
-Өвгөн аав минь Сөөмөн хөх гэж их хурдан морьтой байж. Тэр мориор нь Сөөмөн өвгөн гэж нутгийнхан дууддаг болсон гэдэг юм. 
-Тэр ажнай нь хэд айрагдаж, түрүүлж байсан гэнэ?
-Олон л түрүүлсэн байх. Дээр үед морио түрүүлгэж болдоггүй, түрүүлгэвэл лам нар булаагаад авдаг байж. Тэгээд бүрэн шүдтэй болгож байж түрүүлгэж байсан гэсэн. Том лам нар хурдан, залуу морийг авчихдаг байсан бололтой юм. Тиймээс морио түрүүлэх байсан ч албаар татаж байгаад айрагдуулдаг, айрагдуулсан ч цөөхөн айрагдуулдаг байж. Хамгийн сүүлд сөөмөн хөхөө Егүзэр ламтанд өргөөд, 26 насандаа түрүүлж байсан гэлцдэг юм. 
-Тэгвэл аавын тань нэртэй ямар ямар адуунууд байсан бэ?
-Манай аавд хүрэн халзан азарга байсан. Хоёр, гурав түрүүлж, айрагт нэлээн хэд орсон адуу. Даанч тэр үед цол өгдөггүй байлаа. Тэр хүрэн халзангийн төлүүд их хурдалсан. Аймгийн ня-бо Жүгдэр гэж өвгөний ногоон азарга, хар Мажигсүрэнгийн халзан азарга гээд олон хурдан азарга түүний төлүүд. Хүрэн халзан азарганы төл Бөөрт байхад надад ч давхиж байсан. Дээр үед манай сум Бөөрийн төвд байгаад нэгдэл болж 1959 онд энд нүүж ирсэн юм.
-Удам залгасан гуравдахь үеийн уяач таны морь хэр давхиж байсан бэ?
-Анхандаа айхтар хурдлуулж байгаагүй, хааяа айрагт оруулдаг байсан. 1990 хэдэн оноос л аймаг, бүсийн наадамд гайгүй хурдалж байна. Миний нэг хонгор морь байсан, аймагт нэг түрүүлж, аймгийн 50 жилд нэг айрагдсан. Бас Гангын 5 жил гэдэгт түрүүлж, 1990 онд Алтан овооны тахилгад аман хүзүүлж байсан сайхан буян бий. Тэрүүгээр л аймгийн алдарт болсон хүн дээ би. Сайхан хүлгийнхээ шандасаар 1998 онд аймгийн алдарт авч, сумынхаа анхдагч аймгийн цолтон нь болж байлаа.
-Таны адуунуудаас хамгийн олон жил уралдаж, амжилт гаргасан нь?
-Хонгор зүсмийн адуу бий. Бүсийн наадамд гурав орж, сумандаа тав түрүүлсэн. Энд тэнд яваагүй.
Хонгорын угшил нь гэвэл эцэг нь Батын Лхамсүрэн гэдэг хүний хар азарганы төл халтар азарга. Айраг, түрүүнд орж явсан халтар азарганы төл байгаа юм.
-Хурдан хүлгээ хөтөлж очсон олон наадмуудаас хамгийн сайхан бахтай, дурсамжтай нь ямар наадам байдаг вэ?
-1990 оны овооны тахилга байдаг юм. Миний морьд ч овоо хурдан байсан. Гангын таван жил гэдэг чинь их том наадам. Олон морь холоос, 28-29 км-ээс уралдахад миний хонгор хол тасархай түрүүлсэн. Аймгийн 50 жилд  хавчиг морь гурваар орж байсан юм.
-Сумынхаа ууган иргэний хувьд нутгийнхныхаа хурдан буянгуудын удам угшлыг нь сайн мэдэх болов уу гэж бодож байна?
-Манай сум олон сайхан хурдтай. Буриадын улаан гэдэг чинь зүүн хойд Сүхбаатар сумын Тонгоон Жамъян гэдгийн адуу байгаа юм. Асгат саарал гэж манай Баяраагийн адуу. Жаргалсайханы даатгал хээр ч манай сумынх.
-Та Ембүү морио хэдэн настайд нь гаргасан юм бэ? Ер нь ямар угшилтай адуу вэ?
-Ембүү хул морио 8 настайд нь Атарсайхан гэж хүнд өгөөд хоёр гурван жил болж байна. Миний унаган адуу байгаа юм. Урьд нь би уяагүй ч угшлыг нь хөөгөөд зүгээр морь гэж боддог байсан. Манай хүүхдүүд ч олигтой уяж чадахгүй, тэр залуу овоо морь уядаг болохоор нь “За чи энийг аваад яв. Үгүй хийчихэж болохгүй шүү, нэлээн уяж байж үзээрэй” гээд явуулсан. Улсын наадамд аравт орж байгаад ноднин аман хүзүүдлээ.
-Морь дажгүй уядаг гээд бэлэглэсэн юм уу, аль эсвэл зарсан юмуу?
-Зарсаан. Нэг сая 500-гаар өгсөн юм. Ембүү мориноос гадна бас нэг хээр хязаалан тэр хүнд байгаа. Даагандаа улсад эмээлтэйгээ таваар, ноднин улсын наадамд зургаагаар, Өвөрхангайн 80 жилд дөрвөөр орсон. Тэр хурдан адуу бий. Энэ жил давхилыг нь тувт л харна гэж бодож байгаа.
-Үүнээс гадна ийш тийшээ гарсан адуу бий юу?
- Ийш тийшээ гарсан өөр адуу бий, бий. Дундговийн Цэмбэл гэж хүнд нэг адуу өгсөн нь Боржигоны наадамд дөрвөөр орж байсан. “Одкон”-ы Мөнхбатад нэг хээр морь энд соёолон түрүүлгэж өгөөд, тэнд очоод улсад долоогоор орж байсан. Говь-Алтай руу ч бас гарсан адуу бий.
-Танай адуунд ямар, ямар бэсрэг угшлын адуу багтсан байгаа вэ?
-Манайх ихэнхдээ Дарвийн жижиг зээрд гэдэг адууны угшил л даа. Сүүлийн үед Дуламсүрэнгийн хар, Буриадын улаан гээд  сайн, сайн хурдаар азаргаа сайжруулсан. Жишээлбэл миний ембүү хул морины эцэг тал нь Буриадын улааны төлийн төл азарга. Эх тал нь Дуламсүрэнгийн харын угсаатай даа. Би бол удам угшил л хөөдөг хүн. Тэрнээс биш бусадтай адил шинжээд харна гэж байхгүй. Ер нь ч адуу мал гэдэг бол угшлаараа л хурдалдаг эд л дээ.
-Таныг морь уяж байхад нутгийн хурдыг тодорхойлдог тулхтай ямар буурлууд байсан бэ?
-Буриад, Ням-Осор, урд бригадын Батмөнх гээд сайхан хурдтай хүмүүс байлаа.
-Гурав дахь үеийн уяачийн залгамж болохоор морь уяж буй үр ач байна уу?
- Манайх олон хүүхэдтэй. Тэд бүгд л морь уядаг боловч унаач хүүхдээр муу, тэрүүндээ жаахан боогддог юм. Одоогоор цол аваагүй байна.
-За баярлалаа. Эрүүл энх байж, урт удаан наслаарай.