Аймгийн Алдарт уяач Д.Мөнхдэлгэр: Зүүн бүсийн түрүү халтар азарга маань Тайж адуу

-Шигшмэл морьдын “Их хурд-5” уралдаанд халтар азаргаа айргийн таваар хурдлуулсан. Уясан эзний магнайг тэнийлгэж, унасан хүүхдийн урмыг сэргээсэн энэ хурдан хүлэг хаанахын адуу вэ?
-Халтар азаргаа би 2008 онд хязааланд нь Дорноговь аймгийн Дэлгэрэх сумын харьяат, аймгийн Алдарт уяач Шаравын Энхтүвшин гэдэг хүнээс авсан. Халтар азарганы эцэг нь Энхтүвшин ахын Данзанравжаагийн наадамд айрагдаж, “Их хурд”-д арван хэдээр давхиж байсан Өвгөн хүрэн азарга. Харин эх нь МУ-ын Алдарт уяач “торгон” хэмээх Дашнямы адууны угшилтай сайхан улаан хээр гүү байсан гэнэ лээ. Халтар азарга маань халхын цуут угшлуудын нэг Тайж адуу.
-Унаган эзэн дээрээ байхдаа уягдаж байсан уу?
-Шүдлэн үрээ сумынхаа наадамд зургаалсан гэсэн. Би хязаалан авч, тэр жилээ аман хүзүүдүүлээд, соёолонд нь энэ хавиараа уралдуулж 3-4 ч удаа түрүүлгэсэн.
-Битүү шахуу адууг нууц биш бол хэдээр авч байсан бэ?
-Арваад үрээнээс сонгоод  сая төгрөгөөр л авч байсан. Тухайн үед адууны ханш тэр орчим л байсан байх.
-Хавчиг азарга “Их хурд”-д айрагджээ дээ?
-Тэгсэн эхлээд Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандал сумын наадамд түрүүлээд, “Их хурд”-д тавлан, зүүн бүсийн хурдад түрүүлсэн. эд түрүүлж байсан.
-Шигшмэл хүлгэдийн дэвжээнээ айрагдана чинээ төсөөлж байв уу?
-Ний нуугүй хэлэхэд итгэлтэй байсан. Өвөл нь “Дүнжингаравын хурд”-д 400 гаруй азарганаас 15-д давхичихсан. Бүр нэлээд араас эргээд шүү. Тиймээс “Их хурд”-д дархан айрагдана даа гэсэн бодолтой очсон. Уг нь гараад л зугтаачихсан шүү дээ. Хүүхэд нь жаахан туршлагатай байгаад хадгалж уралдсан бол илүү ч амжилт үзүүлэхээр байсан. Тиймдээ ч зүүн бүсийн наадамд түрүүлсэн байх.
-2011 онд яаж давхисан бэ?
-АХ-ын 90 жилийн ойгоор уяа дутуухан байгаад улсад 28-аар давхисан. Тэр жилээ Өвөрхангай аймгийн 80 жилийн ойд дөрөвлөөд, Бор-Өндөрийн 30 жилийн ойд хол түрүүлсэн.
-Тэгвэл 2012 онд...?
-2012 онд сумынхаа наадамд уралдсан. Тэр жил жаахан эцэнхий байсан болохоор ийш тийшээ яваагүй ээ. Нэг уралдаад л амраасан. Өнгөрсөн жил 2013 онд бас эцэнхийдүү байгаад сумандаа уралдаж гуравлаад, Төв аймгийн Мөнгөнморьт сумын ойд очиж аман хүзүүдсэн.
-“Их хурд-6” уралдаанд уралдсан гээгүй билүү?
-Уралдсан. 28-аар давхисан.
-Сүүлийн хоёр жил яагаад тарга тэвээрэг сайн авсангүй  вэ. Ямар нэг гэм суусан юм биш биз?
-Үгүй дээ. Олон гүү хураалгаснаас болсон байх. 2011 онд арав гаруй, 2012 онд бүр 16-17 гүү өгсөн. Түүнээс л болсон байх. Энэ жилээс цөөн гүү хураалганаа. Монголын хамгийн хурдтай гэсэн Сүхбаатар, Хэнтий, Дорноговь болон Будённый үүлдрийн гүү хураалгасан. Халтар азарганы төлүүдээс хамгийн дээд тал нь энэ жил хязаалан үрээ бий. Ноднин ханиаднаас болоод уяж чадаагүй. Сая жижиг наадмуудад уралдуулсан нэг зургаалаад, нэг дөрөвлөсөн. Бас нэг даага уягдаж байгаа. Гүү олонтой ч эр төл цөөнтэй. Голдуу охин гардаг юм.
-Халтар азарганы хамгийн өндөр амжилт үзүүлсэн жил нь 2010 он  байжээ дээ?
-Тэгэлгүй яахав. Монголын морины олимп гэж яригддаг “Их хурд-5” уралдаанд  айрагдаж, Хэнтий аймагт болсон зүүн бүсийн уралдаанд түрүүлнэ гэдэг тэр бүр тохиох амжилт биш.  Халтар азаргаа Их хурд уралдаанд айрагдуулчихаад хамгийн ихээр баярласан шүү.
-Магадгүй тэр Мөнхдэлгэр Алдартын хувьд төрийн наадмын анхны хишиг байсан байж мэдэх юм?
-Тиймээ, том наадмын анхны айраг байсан.2010 онд гаргасан амжилтаараа 2011 онд аймгийн Алдарт уяач цол хүртсэн.
-Алдартын алдрыг дуурсгасан өөр ямар хурдан хүлгүүд байсан бол?
-Одоо есөн настай буурал морь бий. Эх тал нь Галшар, эцэг тал нь манай өөрийн адуу. Буурал морь маань уягдсан цагаас эхлээд 20 гаруй айраг, түрүү хүртээд байгаа. Баяндэлгэр, Цэнхэрмандал зэрэг сумдын наадамд түрүүлж, Мөрөн суманд нэг аман хүзүүдсэн. Мөн Багануур дүүргийн 30 жилийн ойд соёолон морь түрүүлж байлаа. Тэр үед “Туушин”-гийн Зоригтын хар азаргатай уралдаад дийлж хар үрээ нь аман хүзүүдэж байсан юм.
-Унаган адуу хурдалж байна гэлээ. Танай дээдсүүд уяа эвлүүлдэг байсан уу?
-Ээжийн аав л морь уяж байсан гэдэг. Манай аав бол морь мал уядаггүй, харин их сайхан унаж эдэлдэг хүн байсан. Ямар сайндаа л “Ганган” Даржаа нэртэй болж байхав. Сайхан морь худалдаж аваад дэлийг нь сумалж засаад унадагсан. Хэдийгээр аав маань морь уядаггүй ч би 5-6 дугаар ангид байхаасаа хурдан морь сонирхож, 1990 оноос бие даан уях болсон. Анхны жилээ унаган адуугаа уяад дараа жил нь /1991 онд/ Галшараас хэдэн гүү, ганц нэг засаатай үрээ авч байлаа. Тэр цагаас нэг хэсэг Галшар, Баянхутаг, Мөрөнгийн адуугаар цус сэлбэж байгаад 2007-2008 оноос Дэлгэрэхийн Тайж, Банди адуунаас авч цус хольсон.
-Багануурын уяачид хагас суурин маллагаанд нэлээд ач холбогдол өгдөг болсон бололтой. Мөн цэвэр цусны адуугаар үржил селекци ч нэлээд хийж байгаа бололтой юм?
-Хоёрдугаар хороо бол Багануурын уяачдын “Өлзийт”хороолол. Энд энэ хавийн уяачид жүчээ барьж, морьдоо тэжээж байгаа. Монгол Улсын Алдарт уяач Г.Ганбат бид хэд айл.Алдартаасаа зарим үед зөвлөгөө авдаг юм. Эрлийз адууны тухайд анхаарахгүй бол болохгүй байна шүү дээ.Цаг үеэ дагахаас аргагүй. Хаа сайгүй шинэ монгол адуутай болчихлоо доо. Тиймээс цөөн тооны адуунд үржил хийж байгаа.
-Адуугаа чанаржуулах ажилд тань амжилт хүсье.Бидний урилгыг хүлээж авч ярилцсанд баярлалаа.
-Энэ хүртэл зорьж ирсэн “Тод магнай”  сэтгүүлийнхээ хамт олонд ч гэсэн баярлалаа. Ажлын амжилт хүсье.
А.Тэлмэн