Аймгийн Алдарт уяач Б.Цэрэндондов: Дэлгэрийн даншигт цагаан морио айрагдахад аавыгаа л их үгүйлсэн

Монголын анхны бүсийн наадмуудын нэг 1996 онд Говь-Алтай аймгийн Дэлгэр суманд болсон “Адууны хишиг өлзий дэлгэр” хангайн бүсийн уралдаанд цагаан морио айргийн дөрөвт хурдлуулсан нэгэн хийморилог эрхмийг уншигч танаа танилцуулж байна. Энэ хүн бол Завхан аймгийн Дөрвөлжин сумын уугуул, аймгийн Алдарт уяач Бөмбөнгийн Цэрэндондов юм. 
-Алдартын морь уяж эхэлсэн үеэс л яриагаа эхэлье дээ?
-Би аймгийн Алдарт уяач цолоо 2005 онд Говь-Алтай аймгаас авсан.
-Энэ нутгийн хүн биш юм уу?
-Мөөн, мөн. Завханы Дөрвөлжинд төрсөн. 1996 онд Говь-Алтай аймгийн Дэлгэр суманд болсон баруун бүсийн наадамд цагаан морь айрагдуулсан юм. Тэгээд тэр амжилтыг үнэлж, 2005 онд Говь-Алтай аймгийн МСУХ-ноос надад аймгийн Алдарт уяач цолыг өгсөн. Дэлгэрийн наадамд манай сумын Туяагийн халиун морь түрүүлж, миний цагаан морь дөрвөлж байсан юм.
-Цагаан морь нутгийн адуу юу?
-Тиймээ. Хомын борлогуудын угшилтай.
-Тийм ч болов уу хэмээн таамаглаж байлаа?
-Миний аав Бөмбөн гэж хурдан хээр морьтой нутаг хошуундаа үнэлэгдсэн уяач байлаа. Морь уяад 50 гаруй айраг, түрүү хүртсэн гэдэг юм. Би тэр хүний гурав дахь хүүхэд нь. Дэлгэрийн даншигт айрагддаг цагаан морь манай унаган адуу. Ааваас минь үлдсэн адуу байгаа юм. Эх тал нь аавын хурдан хээрүүдтэй угшил нэгтэй гүү байсан гэдэг. Харин эцэг нь авмал азарга гэнэ лээ. Зүүн талын "Цог" багаас авсан цагаан азарга гэдэг юм. 1983 онд намайг цэрэгт байхад дааганд нь уяж байсан юм гэнэ лээ. Тэгэхдээ хязаалангаасаа эхэлж хурдлан тэр жилээ хоёр түрүүлж, гурав айрагдсан гэдэг. Соёолондоо ч бас хэд хэд түрүүлж, айрагдсан.
-Дэлгэрийн бүсэд хэдтэй морь уралдсан гэсэн үг вэ?
-17-тойдоо уралдаж байсан. Халиун морины Туяа бид хэд цуг байсан юм. Тэгсэн Ш.Мягмар гэдэг сурвалжлагч ирээд биднээс юм асууж, асууж л явсан.
-Их морь их олон уралдсан гэдэг юм билээ?
-Тэгсэн, тэгсэн. 700 гаруй морь мордож, хоёр хуваагдан эргэсэн юм. Эхний 300-гаад нь нэг тасраад, дараагийн 400 нь нэг тасарсан юм билээ. Тэгээд сүүлийн 400-гаас барихад миний цагаан дөрөвт баригдсан юм. Тэр олон морин дунд нэг сумын хоёр морь айрагдах сайхан л юм билээ. Бид хоёроос гадна манай Гантөмөр хул соёолонгоо аман хүзүүдүүлж, манайхан ганзага дүүрэн буцаж байлаа шүү дээ.
-Та ганцхан цагаан морьтойгоо очсон юм уу?
-Ганцхан цагаан морьтойгоо явсан. Тэр том даншигт цагаан морь айрагдуулчихаад аавыгаа л их дурссан даа. Би чинь хар нялхаасаа аавыгаа дагаад хээрээр гэр, хэцээр дэр хийсэн хүн байхгүй юу.
-Аав  тань хүүгээ төрийн зарлигтай наадамд их морь айрагдуулахыг харж амжаагүй юм уу?
-Амжаагүй. Гэсэн ч тэнгэрээс харсан л байх гэж боддог. Адилхан адуунд дуртай эр хүний хувьд тэр үед аавыгаа харсан ч болоосой, аав минь байсан бол их баярлах байсан даа гэж бодоод дотор жаахан тийм л байсан. 
-Цагаан морь түүнээс хойш дахин уралдсан уу?
-Өвөрхангайн Хархоринд болсон анхны “Их хурд”-д уралдсан ч хүүхэд нь уначихсан. Тэгээд тэндээс ирээд бяцхан өдөрлөг маягийн юм зохион байгуулж, цагаан мориныхоо зодгийг тайлсан. Тэр баярт уралдаад арав дээр ирсээн, хөөрхий. Түүнээс хойш адуундаа байж байгаад 25 хүрээд үхсэн. Цагаа мориноос хойш бас нэг сайн халтар морь байсан. Уг нь сайхан хурдан хүлэг байсан ч 7-8 жил уягдаад залуугаараа эндчихсэн. Уяаны гэмээс болсон байх.
-Цагаан  морины бүсийн уралдаанд үзүүлсэн амжилтаар аймгийн Алдарт уяач цолыг хүртсэн ч бусад наадмаас олон айраг, түрүү хүртсэн байх гэж бодож байна?
-Сумын баяр наадмаас 30 гаруй айраг, түрүү авсан байна лээ. Аймгийн наадамд тэр бүр явж чадахгүй юм даа. 2003 онд аймгийн 80 жилийн ойгоор халтар морио 20 хэдээр давхиулсан. Өнгөрсөн 90 жилээр хоёр азаргатай очоод дундуур давхиулсаан. 
-Хүүхдүүд тань аавынхаа морь уях эрдмийг өвлөн уяа эвлүүлж буй байх хэмээн таамаглаж байна?
-Хоёр хүү маань морь уяж байна. Манайхан удам судраа хөөвөл Өндөрхангайн Илжгэн болдог. Өндөрхангай, Тэс хоёр чинь ойролцоо шүү дээ. Манай өвөг дээдэс алба айл гэдэгт багтан Илжгэнээс нүүж ирээд эндээ суурьшсан юм билээ. Тэгэхээр манайхны адууны уг суурь тэр зүгийнх болдог. Үүн дээр нь хүүхдүүд сэлбээд адуу маань улам л чанаржиж байна.
-Бидний урилгыг хүлээн авч ярилцсан танд баярлалаа. Таныг болон танай үр хүүхдүүдийг хурдан тууртын босоо цагаан хийморь өнө мөнх ивээх болтугай.
-Та бүхэнд ч бас баярлалаа.

А.Мөнх