Унага бойжуулах

Унага эхийнхээ амьдын жингийн 10 орчим хувьтай тэнцэхүйц жинд хүрдэг. Монгол үүлдрийн унага ойролцоогоор 29-32 кг жинтэй төрөх бөгөөд эхний гурван сард хоногт дунджаар 600-700 гр-аар буюу бараг гурав дахин нэмэгдэнэ. Харин уналга, хурдны чиглэлийн Будённый, Араб, Ахалтекин зэрэг үүлдрийн адууны унага төрөх үедээ 40-45 кг амьдын жинтэй байдаг.
Хээлтэй гүүг тэжээллэг, арчилгаа маллагааны хангалтгүй нөхцөлд байлгавал үр төлийн нь өсөлт зогсонги болсноос унага харьцангуй богино хөлтэй төрөх ба энэ нь насан туршид нь хадгалагдана.
Эхээс төрөх үед унаганы хүйс тасраагүй бол түүний хэвлийгээс 5-6 см зайтай таслаж иодын уусмалаар ариутгана. Эрлийз унага урд хөл нь ихэвчлэн 70 см-ээс дээш урт байдаг тул толгой шууд эгц тонгойж газар хүрдэггүй тул 2.5-3 сарын настай болтлоо урд хоёр хөлийн аль нэгийг нугалаж өвдөглөх буюу эсвэл хажуу тийш нь жийж өвс гоочилж эхлэнэ. Харин монгол унага гурван долоо хоногийн настайгаасаа өвс, ус гоочилж эхэлдэг. Эрлийз унага үүнээс нэлээд аажуу бараг 40 хоногтойгоос өвс гоочилж эхэлдэг.
Зуны улиралд эрлийз унага шөнө унтаж сүрэгээсээ хоцрох явдал их байдаг тул үе үе эргэж эхийг нь дагуулахгүй бол сүрэгээс хоцорч төөрөх явдал элбэг байдаг. Монгол унагыг унтаж байхад нь сэрээхэд эхийнхээ үрсэхийг андахгүй давхиж очдог.
Унага эхээс төрсний дараа нярай үе нь 2-3 долоо хоног үргэлжилдэг. Унаганы өсөлт хөгжилтөд эхийнх нь тараг хүч,сүүлэг байдал, бэлчээр тэжээллэгийн нөхцөл ихээхэн нөлөөлдөг. Нялх унагыг уурагт нь сайн цатгаж, цаашид эхээ хөхөж байгаа эсэхийг байнга ажиглаж байх хэрэгтэй. Ялангуа эрлийз нялх унага төрөхдөө цагаан хальсаар бүрхэгдмэл гарч бүтэж болох тул чих,хамарын салс бүрхэвчийг арилгаж цэвэрлэх бөгөөд 20-30 минутанд эхээ хөхөх,тэнцэх оролдлогыг хийнэ. Харин сул дорой байдасны унагыг эхээ хөхөд нь туслах хэрэгтэй. Гүүг унагалсны дараа бага зэрэг ус өгч болох бөгөөд унагалснаас хойш 3-4 цагийн дараа услана. Харин 4-5 цагийн дараа зөвхөн өвс тавьж өгнө.
Манай орны байгаль цаг уурын нөхцлөөс хамааран бэлчээрийн өвс ургамлын шингэц,шимт чанар, гүүний сүүний химийн найрлага харилцан адилгүй байдаг. Ялангуяа уургийн задрал нь улирлын онцлогоос шалтгаалан тодорхой зүй тогтлоор өөрчлөгдөж унагны өсөлтөд нөлөөлдөг. Үүнээс шалтгаалан нялх унаганы физиологи килиникийн зарим үзүүлэлтэд өөрчлөлт гардаг.
Монгол унаганы биеийн өсөлт 3-7 сартай болтлоо эрчимтэй явагдаж амьдын жин нь төрсөн үеийнхээсээ 4.5-5 дахин нэмэгдэнэ. Харин 6-9 сартайгаасаа өсөлтийн эрчим суларч эхлэх бөгөөд хуанлийн сарын 2-5 сар буюу 12 сартайдаа өсөлт зогсонги байдалд ордог. Харин эрлийз унаганы өсөлт нь монгол унаганыхаас үлэмж нэмэгддэг.Энэ нь тэжээллэг арчилгаа маллагаатай холбоотой. Бэлчээрийн маллагааны нөхцөлд өсвөр адуу өндрөөсөө болон уртаараа нас даган өсөх боловч 18 сар хүртэл эрчимтэй байснаа 18-24 сар хүрээд саарч, 24-30 сартай үед биеийн урт өндрөөс илүү өсч, нас гүйцсэн адууны 60-70 хувьд хүрдэг. Энэ нь өвсөн тэжээлт амьтны биеийн урт өндрөөсөө илүү өсдөг гэсэн өсөлт хөгжилтийн ерөнхий зүй тогтолтой дүйж байгаа юм.
Унага эхээс төрсний дараах 40-45 хоногт зөвхөн эхийн сүүгээр хооллодог. Уураг сүү нь элдэв өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх иммунно бодис агуулахаас гадна нялх унаганы гэдэснээс зунгагийг зайлуулах үүрэгтэй. Ийм учраас нялх унагыг уураг сүүнд нь заавал цатгах хэрэгтэй. Эрүүл чийрэг унага төрснөөс хойш 30-40 минутын дараа босож тэнцэх бөгөөд эхийгээ хөхөхийг эрмэлзэнэ. Энэ үед түүнийг хөхөд нь туслах ба цаашид унага бусдын дэмжлэг туслалцааг төдийлэн шаардахгүй.
Унаганы сүүн тэжээлийн үе нилээд хэдэн сар үргэлжлэх бөгөөд уул хугацаанд өвс тэжээлд орж эхэлдэг. Эх нь сүү сайтай бол бэлчээрийн маллагаанд байдаг үүлдрийн унага хоногт дугджаар 0.6-0.7 кг, бусад үүлдрийнх 0.8-1.2 кг-аар жин нь нэмэгддэг. Унаганд 1 кг жин нэмэгдүүлэхийн тулд ойролцоогоор 10 кг сүү шаардлагтай байдаг.
Эрүүл чийрэг унага хоногт 25-30 удаа заримдаа 50 удаа хүртэл хөхдөг. Унага гурван сарын настайгаас эхлэн 2 цаг тутамд эхийгээ 1-2 удаа хөхөх ба энэ үед эхлээр байлгавал унаганы өсөлт хөгжилтөд сайнаар нөлөөлнө. Унаганы хөхүүд үе зургаан сар хүртэл үргэлжилнэ. Энэ хугацаанд унаганы тэжээл боловсруулах эрхтний хөгжилт эрчимтэй явагдаж, цаашид эхийн сүүг бэлчээртэй хослуулан бие организмд шаардагдах шимт бодисынхоо хэмжээг ханган амьдрах чадварыг эзэмшдэг.
Цаашид унаганы өсөлтийн эрчим нь тэжээлийн шимт бодисыг илүү ихээр шаардах боловч энэ үед эхийн сүүний гарц эрс багасдаг учраас төрсний дараах 1.5-2 дахь сараас эхлэн хошуу будаа, улаан буудай, арвайг няцлан 100-200 гр-ыг өгч дасгаж аажмаар уг нэмэгдлийн хэмжээг 0.5 кг хүртэл нэмэгдүүлнэ.
Хэрэв бэлчээрийн ногооны гарц арвин, шимт чанар сайн бол гүү сүү ихтэй байх тул унагыг нэмэгдэл тэжээлд аажуу оруулж болно. Гэхдээ эхээс салгах үед 2 кг хүртэл хүчит тэжээл идэж сурсан байх нь чухал. Унаганы хувийн онцлог, үүлдэрлэг байдалд үржлийн чанар, сүүлэг байдлыг харгалзан нэмэгдэл тэжээлийн хэмжээг тогтооно.