Сумын Алдарт уяач Д.Чинбат: Цо саарлын угшлын адуугаар уяа эвлүүлж байлаа

Дорноговь аймгийн Сайхандулаан сумын уугуул, сумын Алдарт уяач Д.Чинбатын ярилцлагыг хүргэж байна.

-Уяачид удам залгасан байх нь олонтаа. Таны дээдчүүл хурдан морины уяа сойлго тааруулдаг байв уу?
-Тийм шүү. Миний аав сумын Алдарт уяач хүн. Эжий аав минь Сайхандулаанд гэр бүл болсон улс. Аав анх Гүнд-Ухна гэж хүнээс азарга тавих удамтай адуу авъя гэтэл саарал даага санал болгосон юм билээ. Тэр нь Цо саарлын угшилтай. Ингэж моринд орсон гэдэг. Тэр даага аавд ирээд айраг, түрүүнд олон удаа хурдалсан нь сумын Алдартын болзолд нь нэлээн жин дардаг юм. Миний хувьд зургаан настайгаасаа хурдан морь унаж, 10 хүрээд л хасагдсан. Түүнээс хойш аавдаа туслан морины ажил хийлцэж, сүүлдээ тавиач болж, тэгээд л уяач болсон. Мөн Агийн угшилтай адуу бий. Аавын саарал азарганы төл хар гүүнд Дээгий гэж хүн зээрд халзан азарга тавьж, хурдан цавьдар азарга гарсан юм. Тэрийг аавтайгаа хамтран уяж, суманд аман хүзүүдүүлж, аймагт шүдлэн үрээ түрүүлгэж, уяачийн гараагаа эхэлж байлаа. Цавьдар азарганы төл зээрд хавчиг морийг Сайншанд сумын наадамд 1999, 2000 оны гуравдугаар сарын нэгэнд түрүүлгэж байсан Зээрд үрээг жижиг наадмуудад гурав, дөрвөн удаа түрүүлгэж, ганц нэг айрагдуулсан. Мөн сумандаа нэг түрүүлгэж, нэг аман хүзүүдүүлсэн.
      Бас саарал азарганаас эхтэй хурдан цавьдар азарга байлаа. Энэ цавьдар азарганы төл цавьдар морь надад олон удаа айрагдаж, түрүүлж өгсөн. Ер нь цавьдар азарганы төлүүд надад их сайн давхиж байгаа. Энэ жил /2013 онд/ ч харлаг даага сумынхаа наадамд түрүүлгэсэн. Мөн хавар халзан үрээ Улаан-Уулын наадамд болон сумынхаа наадамд аман хүзүүдүүллээ. Бас суварганы наадамд хүрэн даага аман хүзүүдэж, Зүүнбаянд дахин хоёрлосон. Ноднин Анандбазарын наадамд нэг даага гуравлууллаа. Энэ нь аавын саарал азарганы төл хар гүүнээс гарсан зээрд азарганы төлүүд байгаа юм.
-Аав тань ямар насны морьд ихэвчлэн уядаг байв?
-Аав маань бага насны адууны уяа сойлго илүүтэй тааруулна. Гэхдээ азарга ч сайн уралдуулж байсан л даа.
-Таны уяаны эрдмийн шанг аав тань татаж байв уу?
-Тэгэлгүй яахав. Аав морины хөлсийг нь шургуулахгүй, гэдсийг нь эмхнүүлж байвал болох нь тэр гэдэг байлаа. Гэхдээ одоо цаг өөр болж л дээ. Тэжээлийн адууны уяа сойлго арай ондоо. Аав тэжээдэггүй байсан болохоор морины гэдсийг чангалж уралдуулдаг байсан байгаа юм. Харин одоо тэжээлийн адууны гэдсийг сайн суллаж байж давхиулдаг. 
       Аавтайгаа олон наадамд цуг явж байлаа. Зээрд азаргаа шүдлэн үрээ байхад түрүүлгэж, өөр нэг шүдлэнгээ 15-аар оруулж байв. Тэгэхэд би 12-13 настай, мориноос хасагдчихсан үе. Аав адуугаа одоо тавиад идүүлчих, одоо бариад уячих гэхчилэн нэгбүрчлэн зааж зөвлөөд л. Энэ бүхэн өнөөдөр их хэрэг болдог юм.
-Адуундаа цус сэлбэж, адууны наймаа их хийж байна уу?
-Тэгэлгүй яахав. Би нутгийнхаа Өргөн, Дэлгэрэх, Алтанширээ сумдаас ихэвчлэн гүү авсан. Зарим нэг нь бэлгэнд, заримыг нь адуу малаар сольж авдаг юм. Мэдээж найз нөхдийнхөө хурдан азарганд гүү тавьж төл авах яриа хөөрөө бас байна.
-Одоогоор хичнээн айраг, түрүүтэй болоод байна вэ?
-Жижиг сажиг наадам нийлээд арав гаруй түрүү, хориод айрагтай болсон. Энэ жил /2013 он/ сумын Алдарт уяач болсон. 2013 онд үнэхээр сайхан наадлаа. Суманд дүүгийнхээ нэг үрээг, найзынхаа азаргатай хамт уялаа. Азарга түрүүлгэж, шүдлэн аман хүзүүдүүлж,  би даагаа түрүүлгэсэн.
-Хамгийн холдоо хаана очиж наадаж байв?
-Аавтайгаа Чойрт болсон Боржигоны уралдаанд нэг үрээтэй очоод 30-даар давхиулж байлаа. Энэ бол аавтайгаа наадсан хамгийн холын наадам байгаа юм. Ааваасаа хойш аймаг тойрсон сумдаар их явж байна. Ноднин Дундговийн ойд шүдлэн үрээтэй очоод гучин хэдээр давхиулсан.
-Танаас өөр ах дүү нараас чинь уяж байгаа хүн бий юу?
-Бид эцэг эхээсээ долуулаа. Таван эмэгтэй, хоёр эрэгтэй бий. Эрэгтэй дүү морь малнаас илүүтэй машин тэрэг, мотоцикльд сонирхолтой. Би хүргэчүүлтэй хамтран морьдоо уядаг юм. Би өөрөө хоёр охинтой. Том нь унаач байгаад хасагдсан. Охин маань сумын Алдарт уяачийн болзлыг хангахад гол үүрэг гүйцэтгэсэн дээ. Аавдаа их олон удаа айраг авч өгсөн.
-Унаачгүйгээс морио мордуулж чадахгүй байна гэх уяачид байдаг юм билээ.
-Тийм шүү. Унаач хүүхэд ховордсон. Миний хувьд “санаа зөв бол заяа зөв” гэгчээр унаач хүүхдээр тасардаггүй. Найз нөхдийн хүүхдүүд Чинбаа ахын морийг унана гээд л хүрээд ирдэг юм. Би ч даатгалыг нь хийлгэж, хамгаалалтын хувцсыг нь авч өмсүүлээд л мордуулдаг.
-Одооны залуучууд морь унаж эдлэхээ больж гээд хөгшчүүл шүүмжлэх нь бий. Та морио унаж эдэлдэг үү?
-Тэр ч үнэн шүү. Би ч ялгаагүй дээ. Өвөл хүн амьтан гуйж унуулна уу гэхээс өөрөө унадаггүй. Ер нь адууны хорыг  гаргаж байж уяна л даа. Түүхийрсэн юм уяад юу хийхэв.  Тийм болохоор тэжээлд оруулахаас өмнө барьж дүү нараараа унуулчихдаг юм.
-Бидний урилгыг хүлээн авч ярилцсанд баярлалаа. Хурдан тууртын босоо цагаан хийморь өнө мөнх ивээж байг.

"Тод магнай" сэтгүүл Дорноговь аймгийн тусгай дугаар