Аймгийн Алдарт уяач С.Түмэндэмбэрэл: Хар азарга маань сумынхаа наадамд 11 түрүүлсэн

Хөвсгөл аймгийн Цэцэрлэг сумын уугуул, аймгийн Алдарт уяач С.Түмэндэмбэрэлтэй хийсэн ярилцлагыг уншигч танаа хүргэж байна.

-Аавыг тань мундаг уяач байсан гэж ярих юм билээ?
-Тэгэлгүй яахав. Миний эцэг Сампил гэж насаараа хурдан морь уясан хүн. Дээр үед цол гуншин гэж байсангүй. Хэрвээ байсан бол хэзээний Алдарт уяач болох байсан байх. Олон ч хурдан морьтой, тэднийгээ дандаа л түрүү шөвөгт давхиулдаг тийм сайхан буурал байлаа. Би найман настайгаасаа эхлээд аавынхаа уясан морийг унаж хэд хэдэн айраг түрүү авсан. Манайх олон морь уядаг байсан болохоор ер нь бүх насны морь унасан даа.
-Олон жил хурдан морь унасан уу?
-Том биетэй хүүхэд байсан болохоор гурван жил унаад л хасагдчихсан. Тэгээд аавыгаа дагаж ойр зуурын ажилд нь тусладаг болсон доо.
-Сампил гуайн нэртэй ямар ямар хурдан хүлгэд байв?
-Хурдан хул морь, улаан морь, хээр азаргатай хүн байсан. Улаан морь нь сумандаа гурван жил дараалан түрүүлчихээд аймгийн  наадамд шөвгөрч байсан. Хул морь нь намайг ухаан орохоос өмнө давхиж байсан учраас сайн мэддэггүй юм. Нутагтаа болон Завхан аймгийн Түдэвтэй, Тосонцэнгэл зэрэг сумдын наадмуудад уралдаж байсан гэдэг юм. Хээр азарга сумандаа хоёр түрүүлж, олон удаа айрагдсан адуу. 1975 онд Завхан аймгийн Баянхайрхан сумын 20 жилийн ойд хээр азарга түрүүлж, улаан морь тавлаж байлаа. Тэр үед миний өөрийн нэртэй хар шүдлэн үрээ түрүүлж байсан.
-Уяач аавын удам залгасан хүү хэзээнээс бие даан морь уях болсон бэ?
-1971 онд өрх тусгаарлаад л бие даан морь уяж эхэлсэн дээ. Тэр үед аав маань 65-66 хүрчихсэн байсан. Тэгээд надад улаан морио өгсөн юм. Түүнийг нь би уяж 1972 онд сумынхаа наадамд аман хүзүүдүүлж байлаа. Тэр миний бие дааж морь уяад авсан анхны айраг байсан. Түүний дараа 1973 онд хар даага суманд удаалж, улаан морь, хээр азарга хоёр  маань шөвгөрсөн. Түүнээс хойш түрүү, шөвөг тасраагүй дээ. Ах нь Завханы залгаа сумд, Эрдэнэт, өөрийн аймгийн Төмөрбулаг, Цагаан-Уул зэрэг сумдаар нааддаг хүн. 2000 онд Завхан аймгийн Баянтэс суманд “Тэсийн хурд” баруун бүсийн уралдаан болж, түүнд миний хар азарга гурваар давхиж байлаа. 2001 онд АХ-ын 80 жилийн ойгоор хээр азарга маань аймгийн наадамд гурваар давхиж байсан. 1994 онд хар азарга хавчиг соёолон азарга анх сумандаа түрүүлээд тэрнээс хойш 10, нийтдээ 11 түрүүлсэн дээ.
-Таны хар хурдан азарганы талаар яриагаа үргэлжлүүлье. Сумынхаа баяр наадамд тасралтгүй 11 жил түрүүлсэн энэ хурдан буян хаанахын адуу вэ?
-Сумынхаа наадамд дөрөв түрүүлж, нэлээд хэд айрагдсан миний Өвгөн хар азарганы төл байгаа юм. Өвгөн хар азаргаа би 1977 онд хязаалан үрээ сумынхаа Хажийн Хайдав гэдэг хүнээс авч байлаа. Над дээр ирээд 1978 онд соёолондоо сумынхаа наадамд таваар давхиж, хойтон жил нь хавчиг азарга удаалж байсан. Түүний дараа 1980, 1981, 1982, 1985 онуудад түрүүлсэн. Энэ хар азарганы дээд угшлыг хөөвөл Эрдэнэдүүрэгч вангийн хошууны Гандан жасын адууны удамтай. Өөрөөр хэлбэл жинхэнэ  Тэсийн голын адуу байгаа юм. Өвгөн харын төл олон хурдан хар морьд гарсан. Нэг нь дээр хэлсэн 1973 онд даагандаа удаалж, соёолон болтлоо сумынхаа наадамд түрүүлсэн хар морь байна. Бага хар морь маань 1989 онд Төмөрбулагийн 50 жилийн ойд түрүүлж байсан.Энэ хоёроос гадна хоёр хурдан хар морь байсан.
-Хурдан хар азарга чинь Өвгөн харын чинь төл үү?
-Ёстой бүр анхны төл нь байгаа юм. Тэр үед олон адуу мал гэж байсангүй. Ганц хар гүүтэй байсан. Түүнээс минь гарсан төл нь миний хурдан хар азарга байгаа юм. 1994 онд хавчиг соёолон азарга анх түрүүлж түүнээс хойш завсаргүй 10 түрүүлсэн адуу.
-Хар  азарга сумаасаа гарч уралдаж байсан уу?
-Дээр хэлсэн Тэсийн хурд уралдаанд гурвалсан. 1997 онд Эрдэнэтэд болсон том наадамд хөтөлж очоод 12-оор давхиулж байлаа. Аймгийн наадамд хоёр очсон ч шөвөгт орж чадаагүй. Нэг удаа долоод давхисан. Миний хар азарга 17 хүртлээ уралдаад зодог тайлсан адуу. Одоо түүний төл энэ жил нас нийлж байгаа нэг хар азарга одоо уягдаж байна. Манай суманд 2006 онд болсон даншиг наадамд хар азарганы төл хар үрээ хавчигтаа наймаар давхиж байсан. Харамсалтай нь 2007 оны 11-р сард манай гурван азарга адууг хулгайлаад Тува руу хил давуулчихсан. 78 тооны адуу байсан юм. Харин азаар хөгшин хар азарга маань хоёр гүүтэй тэжээгдэж байсан нь үлдэж, тэрнээс гарсан  хоёр төл нь одоо уягдаж байна.
-Цагдаа сэргийлэхэд мэдэгдээгүй юм уу?
-Мэдэгдсээн, мэдэгдэлгүй яахав. Завхан, Хөвсгөл хоёр аймгийн цагдаагийнхан Тува руу яваад олоогүй.
-Харамсалтай хэрэг болжээ. Та аймгийн Алдарт уяач цолоо хэдэн онд хүртсэн бэ?
-1993 онд байхаа. Шүүхийн дарга Галсанпунцаг гардуулж өгч байсан юмдаг.
-Алдарт аавын удмыг залган уяа эвлүүлж буй багачуул бий биз дээ?
-Би гурван хархүүтэй. Гурвуулаа л морь уядаг. Том хүү Т.Жадамбаа сумын Алдарт уяач. Удаах хүү Т.Дамжинрагчаа сум орон нутагтаа сайхан наадна. Сумынхаа уяачдын холбооны дэд тэргүүний албатай. Бага хүү Должинрагчаа одоогоор цол хэргэмд хүрээгүй ч моринд дуртай бас ч үгүй сайхан уяад л байна.

"Тод магнай" сэтгүүл №45