МУ-ын Алдарт уяач П.Гүрцоо: Би сумаасаа төрсөн хоёр дахь улсын цолтон

Увс аймгийн Зүүнговь сумын уугуул, МУ-ын Алдарт уяач Пүрэвийн Гүрцоо гуайн яриаг уншигч танаа хүргэж байна.
-Увс аймгийн Зүүнговь сумаас төрсөн таван улсын цолтны нэг тантай уулзаж байгаадаа баяртай байна. Алдартын хурдан морьтой холбогдох болсон түүх хэзээнээс эхэлдэг вэ?
-“Тод магнай” сэтгүүлийн уншигчдадаа энэ өдрийн мэндийг дэвшүүлье. Хүүхэд байхаасаа хурдан тууртын хийморьт сүслэн яваа хүн дээ, би. Өөрийн болон өрөөлийн хурдан морийг унаж хурдлуулдаг байлаа. Аймгийн наадамд Хасаа уяачийн их насны морийг гуравлуулж, өөрийнхөө халиун морийг дааган цагаас нь уяж, сайн довтолгож байсан. Миний хоёр халиун морь энэ хавийн сумдын наадмаас олон ч удаа түрүү, айраг авсан. Миний аавын унаган адуу байгаа юм. Эцэг халиун азарга нь уягдаж байгаагүй ч сайхан амьтан байлаа.
-Таны дээдчүүл уяа сойлго тааруулж байв уу?
-Аав маань хоёр охин, нэг хүүтэй. Их олон адуутай ч морь уяж байгаагүй хүн дээ. 200-гаад адуунд нь хурдан хурц нь ч олон байлаа. Эндээс хүрэн морь нь их сайн давхиж байсан удаатай. Сүүлд дайны үед адуунаасаа фронтод бэлэглэж байсан гэдэг юм.  Аав маань сайн адуутай байсан болохоор цус сэлбэх зорилгоор наймаа хийж байсангүй.
-Таны уяаны эрдмийн шанг татсан хүн хэн бэ?
-Миний уяаны багш чинь Хасаа уяач байгаа юм. Нутаг орондоо нэртэй сайн уяач л даа. Одоо хүүхдүүд нь удам залган хурд ирлэж явна. Анх өвгөнөөр заалгаж, халиун даагаа уяснаас хойш шүдлэн, хязаалан, соёолонд нь тасралтгүй түрүүлгэсэн. Нас нийлсэн хойноо ч гурав, дөрвөн удаа түрүүлгэж билээ. Ингээд 1959 онд цэрэгт яваад Улаанбаатарт Улаанхуарангийн бага даргын сургуульд алба хааж, 1962 онд халагдаж ирсэн юм.  Тэгсэн эзгүй байх хооронд харж хандах хүнгүйгээс, муу гараар орж хөлд нь цус буулгачихсан болохоор дахин уяагүй. Харин эх эцэг нэг дүү хул морь Баруунтуруун, Зүүнговийн наадамд түрүүлсэн ч хулгайд алдчихсан. Цэргээс ирээд хонгор морио сайн довтолгосон. Даагандаа Зүүнговь суманд, шүдлэндээ Хяргас, Зүүнговь сумдад,  хязаалан соёолондоо Зүүнговь сумандаа тус тус түрүү магнай болсон хурдан хүлэг дээ. 13 нас хүртлээ хурдалсан хонгор морь манай унаган адуу. Өнөө хулгайд алдсан хулын дараа бас нэг хурдан шар халтар морь гарсан юм. Соёолондоо Малчин сумын ой болон Зүүнговьдоо мөн л түрүүлсэн шар халтараа аймгийн наадамд нэг түрүүлгэж, хоёр айрагдуулж байлаа.
-Цэргээс халагдаж ирээд ямар ажил хийж байв?
-Бригадын нярав хийж байгаад сүүлд нь тоо бүртгэгч болсон. Нэгдлийн фермийн нягтланг нэгдэл тартал хийлээ. Ажлынхаа завсар зайгаар нь морио уяад л.  Гэхдээ ажлын хажуугаар олон морь уях амаргүй үе байлаа шүү дээ. Бүүр нэг хэсэг сумын наадмаар морь уралдахаа ч байгаад байсан юм. Морь уяж байгаа хүнийг хаа газрын юу олоод авчихав гэж нүд нь орой дээрээ гарах шахуу юм болно гээч. Би морь уялаа гэж зэмлүүлж л явлаа.
-Холдоо хаагуур наадаж байсан бэ?
-Мэдээж Зүүнговь сумандаа наадна. За тэгээд аймаг, ойролцоох Баруунтуруун, Хяргас, Малчин сумдын наадмаар очдог байлаа. Аймгийн наадамд дөрөв, таван удаа явж, их нас, соёолон тус тус түрүүлгэж, нэг аман хүзүү, хоёр айраг авч цулбуур өргөн цоллуулж явлаа. Бас нэг удаа Тэсэд очиж шар халтар морио аман хүзүүдүүлж байсан. Тэсийн наадам ч чанга шүү. Гэхдээ манай Зүүнговийн морьд Тэсийн адуутай ана мана, өгөө аваатай л үзнэ.
-Эндээс хамгийн сайхан наадам гэж алийг нь онцлох вэ?
-Ганцхан халиун морио хөтөлж очоод, аймгийн наадмын их насанд түрүүлгэх үнэхээр сайхан байж билээ. Наадамлаж явсан хүн бүхэн баяр хүргээд л. Энэ үед өөрийн эрхгүй сэтгэл хөөрч, уяа сойлго тааруулах болсондоо олзуурхан, бахархаж байлаа. Үүний дараа жил нь бид дахин  аймагт очиж, аман хүзүүнд хурдалсан юм. Манай сумын наадамд Тэсийнхэн их ирнэ. Манай Зүүнговь сумын Баатарын халиун морь Тэс болон ойр хавийн сумдад их сайн давхисан адуу байгаа юм.
-Та 2000 онд МУ-ын Алдарт уяач цолыг Төрийн дээд одон медаль “Алтангадас”-тай хамт авч байсан. Бас л баяр бахдал төрүүлсэн сайхан дурсамж болов уу?
-Өмнө жилийн намар нь тодорхойлолт аваад явсан ч шагнуулна гэж бодож байгаагүй шүү. Тэгсэн цагаан сарын урдхан аймгийн МСУХ-ны дарга, улсын начин Төрмөнх манайд ирж МУ-ын Алдарт уяач цолыг гардуулан өгсөн. Ингэж сумаасаа төрсөн МУ-ын Алдарт цолтны гурав дахь нь болж байсан юм. Үүнээс хэдэн сарын дараа Алтангадас одонгоор энгэрээ мялаасан. Мартагдашгүй сайхан он жилүүдийн нэг дээ. Үнэхээр их баярлаж байлаа.
-Тэр үед Зүүнговь суманд ямар ямар сайн уяачид байв?
-Нэгдэл нийгмийн үед ажил их болохоор одоо шиг хүссэн нь морь уяад байхгүй. Цөөн хүн л морь уядаг байж. Намдагийн улаан, Дамдинсүрэнгийн морьд сумандаа дээгүүрт довтолно. Бас Дамдин Батаагийн хоёр хурдан хээр морь сумын наадмыг олонтоо чимсэн.
-Зүүнговийн адуу ямар онцлогтой вэ?
-Манай Зүүнговийн адуу уяа их сайн даана. Өл даадаг, халуунд тэвчээртэй ч жаахан туруу муутай. Их халуунд ундны усанд ороод зогсчихдог болохоор туруу жаахан нимгэнтэй болчихдог шиг байгаа юм. Олон уралдвал туурай улдах гээд байдаг. Зүүнговь сумандаа Өгөөмөр, Баяннуурын адуу их хурдан. Сурхалт  өөд дүүлээд байхаар чадал тэнхээ ордог гэж дээр үеийн хөгшид ярьдаг байсан нь үнэн юм шүү. Багаас нь өгсүүрийн цуцааг гаргачихаар энэ хавийн адуу аль ч уралдаанд үзүүр дээрээ тарлаад ороод ирдэг, суудаггүй.
-Та хэд хоногийн уяа хийж мордуулах уу?
-Тавиад, бариад хориод хоног уядаг байсан. Хоёр гурав хоног цатгаж байгаад дахин барьж авч хөлсөлнө. Нэг их уралдуулахгүй, хааяа нэг үсэргэнэ. Хамаагүй их уяхаар өл даадаггүй морь өвс идэж өгдөггүй харшчихдаг юм. Бидний үед байгалийн өвсөөрөө л уяна шүү дээ. Би зундаа Өгөөмөр ууланд морьдоо уядаг байлаа. Сайхан соргог бэлчээртэй, сэрүүхэн болохоор морьд ч таатай байдагсан.
-Хүүхдүүд морь уяж байна уу?
-Би долоон хүүтэй. Эднээс хоёр нь морь уядаг юм. Одоогоор залуу уяачид, алсдаа юм дуулгах бизээ.
-Бидний яриа энд хүрээд жаргаж байна. Танд эрүүл энх, сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе.

"Тод магнай" сэтгүүл Увс аймгийн тусгай дугаар