МУ-ын Алдарт уяач Н.Хаянхярваа: Жигээ угшилтай бор азарга маань олон жил намайг баярлуулсан

Хэнтий аймгийн Батноров сумын уугуул, МУ-ын Алдарт уяач Н.Хаянхярваа гуайн ярилцлагыг уншигч танаа хүргэж байна.
-Алдартын намтрын товчооноос яриагаа эхэлье? Хэдэн онд хаана төрсөн бэ?
-Би 1934 онд Хэнтий аймгийн Батноров сумын нутаг Утаа-Өндөр хэмээх газар төрсөн. Есөн настай сумын бага сургуульд элсэн орж, 12 настай байхдаа аймгийн дунд сургуулийн тавдугаар ангид орж байсан санагдана. Тэгээд 1950 онд эцэг маань Өндөрхааны сангийн аж ахуйд малчнаар очиж манайх тийшээ нүүсэн дээ.
-Таны эцгийг мөн морь мал уядаг байсан гэх юм билээ?
-Тиймээ. Миний эцгийг Гончигийн Наваан гэдэг. Мал маллахын  зэрэгцээ жин тээж, морь уядаг байсан жирийн сайхан монгол эр.
Жин тээгээд урагшаа Жанчхүүгийн даваагаар давж Бээжин орж байсан гэдэг юм. Би моринд дуртай шиг эцэг маань  тэмээнд их дуртай хүн байсан.Тэргэнд сайн, сайхан атыг хоёр тэмээгээр авч байсан удаатай. Аавыг амьд сэрүүн ахуйд  манайх олон  тэмээтэй айл байлаа. Харин одоо бол тэмээнээс бусад бүх мал байна.
-Уяач  аавын  хүү хурдан хүлгийн  нуруун дээр гийнгоо аялж яваа байлгүй.Тэр үеийнхээ дурсамжаас манай уншигчидтай хуваалцаач?
-Би 9-10 настайгаасаа эхлээд 13-14 хүртлээ хурдны морь унасан. Манай эцгийн өөрийн унаган ухаа морь, Галшарын Монхор Халтарын угшилтай хээр азарга  хоёр нь нэлээд хурдалсан. Хээр азарга нь  өөрөө хурднаас гадна үр төл сайтай адуу байсан. Манай эцэг эхэн үедээ ухаа голдуу зүсмийн адуутай байсан бол сүүлдээ хээр азарганы үр төл хээр зүсмийн голдуу адуутай болсон.
-Алдарт эцгийн адууг уяж морь уях эрдэмд  суралцаа байлгүй?
-Тэгэлгүй яахав. Мориноос хасагдсан цагаас эхлээд 80 хүртлээ мориноос салсангүй дээ. Одоо миний бага хүү Гантулга намайг залган морь уяж байна. Хөдөө мал дээрээ байдаг юм.
-Таныг Жигээ адуутай гэж байсан. Ер нь ямар удам угшлын адуугаар наадаж байсан бэ?
- Баянхутаг сумын харьяат Жигээ  Дамбадаржаагийн адууны бор азаргыг  13 настай жаахан хүүхэд байхдаа авч байлаа. Дөнгөж л морь уяж эхэлж байсан үе л дээ. Тэр бор азарга их хурдан  адуу байсан. Анх азарга, их морь, даага гээд гурван насны морь уяж уяачийнхаа гарааг эхэлж байлаа.
-Азарга нь Жигээ адууны улаан азарга. Харин их морь, даага нь?
-Манай эцгийн адууны улаан бор морь байсан юм. Даага нь ч ялгаагүй манай эцгийн адууны үрээ. Наадам болсон чинь саарал даага нь аман хүзүүдэж, улаан азарга нь таваар давхиж, бор морь нь зургаад орсон. Түүнээс хойш дандаа аймагт наадсан даа.
-Улаан азарганыхаа амжилтын талаар жаахан дэлгэрүүлээч?
-1987 онд АХ-ын 66 жилийн ойгоор  соёолон азарга аман хүзүүдэж, 1988 онд хавчиг азарга айргийн дөрөвт, 1989 онд долоотой азарга дахин аман хүзүүдсэн. 1990 онд Монголын Нууц Товчооны 750 жилийн ойн баярт очиж зургаад давхиж, 1991 онд аймгийн наадамд аман хүзүүдээд 1994 онд Бэрхийн 40 жилийн ойд түрүүлсэн. Үүнээс гадна овоо тахилгын болон сумдын наадамд гурав түрүүлж, дөрөв айрагдсан. Би чинь аймгийн баяр наадмаас таван түрүү, 13 айрагтай.
-Хурдан бор мориороо олон жил  амжилттай наадсан гэж дуулсан. Бор мориныхоо талаар ярьж өгөөч?
-Надад хоёр улаан морь байсан. Галшар сумын харьяат “хамар” хэмээх Лувсангийн хурдан цагаан азарганы угшилтай улаан морь 1974 онд аймгийн наадамд аман хүзүүнд хурдалж, дараа нь ахиад хоёр ч удаа айрагдсан. Суманд бол дөрвөн удаа айрагдсан адуу. Чиний яриад байгаа бол Өвөрхангай руу зарагдсан улаан морь юм шиг байна. Аймагт гурав айрагдсан гээд сая ярьсан улаан морины дүү нь байгаа юм. Дааган цагаасаа эхлээд хурдалсан адуу. 1997 онд даагандаа аймгийн наадамд таваар, 1998 онд шүдлэндээ гурваар, 1999 онд хязааландаа дөрвөөр давхиж, 2000 онд соёолондоо аймгийн наадамд км шахуу хол тасарч түрүүлсэн. Тэр жилээ Галшарт болсон Өвгөн ноёны наадамд дөрвөөр давхиж байсан. Тэгээд хавчиг долоотой болдог жил нь Өвөрхангайгаас машинтай улс ирээд 2-3 хоног гуйсаар байгаад аваад явсан. Очоод гурван жил дараалан айрагдуулсан гэнэ лээ. Тэрнээс дуулсан уу сүүлд Өвөрхангайн Батдорж гэдэг хүн ирээд соёолон бор үрээ аваад явсан. Бас Булганы Сүндэв гэдэг хүн надаас гурван медальтай бор үрээ аваад явсан. Очоод сайн давхиж байхад нь хулгайд алдчихсан гэнэ лээ.
-Унаган адуунууд  нэр гарган хурдалдаг л юм байна. Алдартын урмыг тэтгэсэн өөр ямар хурдан хүлгүүд байна?
-Цавьдар морь маань байна. 1975 онд аймгийн наадамд таваар давхиад, 1976 онд Батноров сумын “Соц зам” нэгдлийн 20 жилийн ойд түрүүлж, 1977 онд аймгийн наадамд аман хүзүүдсэн. 1980 онд болохоор аймагт дөрвөөр давхиад, Баянхутагт сумандаа түрүүлсэн.Намайг улсын цол авахад бас их хувь нэмрээ оруулсан адуу шүү. Энэ цавьдар морины дүү нь Бага цавьдар гээд цэгээндүү сүүлтэй сайхан  адуу байлаа. 1995 онд аймгийн наадамд аман хүзүүдсэн. Бас нэг хонгор халзан морь байсан нь 1995 онд аймгийн наадамд таваар давхисан.
-Нэг жил хоёр морь айрагдуулж байжээ дээ?
-Тийм. Сайхан л юм билээ. 1977 оны аймгийн наадамд том цавьдарыгаа аман хүзүүдүүлж, бас нэг их морь таваар давхиулан, азарга айрагдуулж, нэг дор гурван айраг авч байлаа. Баяр хүргэх гэсэн уяачид манай майханд ирцгээгээд л  сайхан байсан шүү.
-Хэнтий аймгаас төрсөн цөөхөн улсын цолтнуудын нэг нь та. Төрийн хишгийг түмэн олонтойгоо хуваалцаж баяраа тэмдэглэсэн хэмээн нутгийнхан тань ярих юм билээ?
-Тиймээ,  би Батноров сумаасаа төрсөн анхны улсын цолтон.Анхны ч гэлтгүй одоогоор улсын цол авсан уяач алга. Санжаадорж тэргүүний үед хоёр ч удаа тодорхойлогдож  байж, 2000 онд авсан. Тэгсэн нутгийнхан маань сумынхаа төвд том таван ханатай гэр барьж, хоёр, гурван ууц чаначихсан айраг цагаа дэлгээд маш сайхан хүлээж авсан. Тэгээд их насны морь уралдуулж, түрүүг нь манай сумын уяач авч байлаа.
-Нутаг нугынханд үнэ хүндтэй явахаас сайхан зүйл хаа байхав. Бидний урилгыг хүлээн авч ярилцсанд баярлалаа. Эрүүл энх байж урт удаан наслаарай.
"Тод магнай" сэтгүүл Хэнтий аймгийн тусгай дугаар