Аймгийн Алдарт уяач Д.Цонжхорол: Нэг үе эхний таван морийг л хардаг байлаа

Аймгийн Алдарт уяач Д.Цонжхорол: Нэг үе эхний таван морийг л хардаг байлаа
-Алдартын адуу малтай холбогдсон үеийн дурсамжаас хуучаа эхэлье?
-Унаач гараагаа эхэлсэн дээ. Би чинь нэлээд хожуу 11 настайгаасаа  эхлээд таван жил хурдны морь унасан. Магсарын хээр, Мухар хошуут, Гүрраднаагийн бор зэрэг морьдыг унаж борыг нь нэгдлийн 10 жилийн ойгоор түрүүлгэж байлаа. Мөн Ойдов гэж хүний морьдыг унадаг байсан. Мориноос хасагдаад цэрэгт явталаа өртөөний улаач хийн, 200-гаад адуу маллаж, гурван бригадынхаа дунд бичиг цаас зөөж давхисан. Тэгээд цэргээс ирсний дараагаас буюу 1977-78 оны үеэс л морь уяж, үндсэндээ 40 гаруй жил төрийн наадамд уясан хүлгийнхээ тоосыг өргөлөө дөө. Анх нэгдлийн адуунаас нэг бор үрээ авч уяад арав дотор хэд хэд давхиулсан.
-Тэгвэл анхны айргаа хэдэн оны ямар наадмаас амсаж байв?
-1981 онд  шиг санаж байна. Хар морь, Туулай хээр хоёроо дааганд нь дөрөв таваар давхиулж байсан санагдана. Тэр хоёр маань соёолон болтлоо айраг, түрүү алдаагүй адуунууд. Ер нь миний уяж байсан морьдоос хамгийн өндөр амжилт гаргасан нь тэр хоёр байх. Зөвхөн сумандаа ч биш Идэр, Тосонцэнгэл зэрэг ойрхон сумын ойд ч түрүүлж айрагдаж байсан. 
-Унаган адуунууд уу?
-Тиймээ. Миний өөрийн гүүний төл. Яг л Идэрийн голын унага. Эцгийг нь би Хөвсгөлийн “Нуур” багийн адуучин Даржаа гэж хүнээс авч байсан юм. Одоо Эрдэнэтэд бий. Цэцэрлэгийн хулгар хээр гэдэг хурдан адууны угшлын үрээ гээд өгч байсан юм. Тэгээд түүгээр нь азарга тавьж, хул гүүнээс хар морь , хээр гүүн Туулай хээр  маань гарсан юм. Хоёулаа нэг жилийн унаганууд. Нэгэн цаг үед хурдалж, намайг олон баяруулсан хүлгүүд дээ. Би чинь унаган адуугаараа анхны айргаа авсан хүн шүү. 1989, 1990 онд  хоёр морио аваад аймгийн наадамд очиж айрагдуулж ч байлаа.
-Соёолон хүртлээ айраг, түрүү алдаагүй гэж байсан. Түүнээс хойш ер нь яаж давхисан юм бэ?
-Соёолонгоос хойш хар морьных нь зан нь эвдрээд дахиж айрагдуулж чадаагүй. Одоо бодоход уяаны алдаа л гаргасан байх. Тэр үед юугаа мэдэхэв залуу байсан юм чинь. Би ч уяаны тал дээр хүн амьтнаар заалгаж, асууж зөвлөөгүй бор зүрхээрээ уясан хүн дээ. Хааяа л хадам ааваасаа ганц нэг юм асуудаг байсан байх. Тэгээд алдаа мадаг гаргаа байлгүй. Харин Туулай хээр нь уралдвал уралдахаар байсан ч унах хүүхэдгүйгээсээ болоод больсон доо. Энэ хоёртой угшил нэгтэй адуунууд давхимаар болж ирснээ байчих юм. Яагаад тэгдэг юм бүү мэд. Дээр нь хүний хүүхэд гуйж унуулж байгаа болохоор тэгтлээ оролдож чадахгүй байна. Хүний хүүхдийн амь нас дааж яваа юм болохоор хэцүү юм байна шүү дээ. Унагачих вий, гэмтээчих вий гэж айгаад жаахан боломгүй адуунуудаа тэгсгээд тавьж байна. Би ч угаасаа хор багатай хүн. Нас яваад амар дээрээ амар болж байх шиг байна. Хүүхэд, морь хоёр эсэн мэнд хүрээд ирвэл төрийн наадамд түмэн олонтойгоо сайхан наадлаа гэж бодохоос биш, миний морь айрагдсангүй гэж боддоггүй шүү. Уг нь уяач хүн айраг л горьдож уядаг биз дээ.
-Хүлэг, хүүхэд, эзэн гурвын хийморь цогцолсон одтой наадмуудынхаа дурсамжаас хуваалцаач?
-Хар морь, Туулай хээр хоёроо хурдан байхад эхний таван адууг л хардаг байлаа. Тэр нь нэг талаараа уяачийн адуугаа мэдэрч буй мэдрэмж, нөгөө талаараа омогшил юм даа. 1984-1987 оны үед улс ирээд “таны хоёр айраг уу, түрүү юу” л гэж асуудаг байлаа.Тэр хоёроос хойш халтар азарга, шар хээр морь, 2-3 ч хээр мориор наадсан. Миний хамгийн том бахархал бол өөрийн унаган адуугаар наадаж цолонд хүрсэн явдал.
-Уулзсан хүмүүс Идэрийн голын адуу хурдан гэх юм. Үнэхээр ялгардаг хэрэг үү?
-Алсаараа дориун шүү дээ. Их усаа дагаад тэгдэг юм уу, манай Идэрийн голын адуу гайгүй. Хэлбэр хийцийн хувьд ч сайхан. Магсарын Ойдов гэдэг хүний хээр морь нэг хэсэг тасарч байлаа. Даваажав гэдэг хүний улаан морь түүнийг залгаж дархалсан. Тэрний дараа Өлзий-Очир гэдэг хөгшний ах дүү хоёр бор морь залгаж, Намсрайжав морьд үргэлжлүүлсэн байх. Сүүлийн үед Аварга хээр гэдэг морь сайхан давхисан. Одоо даанч хөл нь болохоо байсан гэнэ лээ. 
-Нутагтаа зохиогдсон Засгийн газрын тогтоолт бүсийн наадмуудад оролцож байсан уу?
-Сар хайрханы даншигт очиж байгаагүй. Тэлмэний “Очирваанийн хурд”-д очиж их морь 19-өөр давхиулсан. Ноднин Завханы 90 жилээр явах гэтэл бие чилээрхээд чадаагүй.
-Хэдэн айраг, түрүүгээр аймгийн Алдарт уяач цолтон болсон бэ?
-Сумын баяр наадмын гурван түрүү, найман л айрагтай. Аймгаас түрүү байхгүй ээ. Би долоон хүүхэдтэй. Хамгийн бага хүү, хоёр хүргэн морь уяж байна. Тэд маань сайхан амжилт гаргах байлгүй гэж найдаж сууна даа.

"Тод магнай" сэтгүүл Завхан аймгийн тусгай дугаар