Сумын Алдарт уяач Ш.Батсүрэн: Аав минь анхны “Их хурд”-д хонгор азаргаа айрагдуулсан

Сүхбаатар аймгийн Баруун-Урт сумын уугуул, сумын Алдарт уяач Ш.Батсүрэнгийн ярилцлагыг уншигч танаа хүргэж байна.
- Хэзээ сумынхаа Алдартын тоог нэгээр нэмж, цолонд хүрсэн бэ?
Өнгөрсөн жил Сумын Алдарт уяач цолоо авсан. 1998 оны анхны “Их хурд”-д Аймгийн Алдарт уяач Шагдар гэдэг хүний хонгор азарга гурвалж байсан. Тэр үед Уулбаянаас ердөө ганцхан морь “Их хурд”-д орж байсан түүхтэй. Би тэр Шагдар гэдэг хүний бага хүү нь байгаа юм.
- Сайн хүний үр, сүүтэй гүүний унага гэдэг шиг удамт уяач байна шүү дээ.
Аав минь морь уяхаас гадна бас барилдаж ноцолддог бөх хүн байсан. Бүдүүн Шагдар гэхээр хүмүүс манай аавыг андахгүй. Одоо 80 дөхөж яваа буурал хотод эгч ах нарынд маань байдаг. Айлын бага нь болохоор хэдэн мал нь надад үлдэж, хурдан буянаас нь уяж сум, аймагтаа наадаж аавынхаа нэрийг дуудуулж явна. Манайх 15-16 азаргатай 300 орчим адуутай. Уяа сойлгоо бол өөрөө гардаж хийнэ. Хааяа ах зав чөлөөндөө ирж уялцдаг юм. Багаасаа аавыгаа дагаж өссөн болохоор морийг яаж уургалах уу, унааны морийг яаж эдлэх вэ, уяж байгаа морийг яаж эдлэхэв, эмээлээ яаж тохох вэ гээд бүгдийг ааваараа заалгаж байсан. Аавынхаа буянаар өдий зэрэгтэй явж байна даа.
- Д.Даваахүү, Ц.Дуламсүрэн гээд морь, бөх хоёрыг нэг саванд багтааж, аль алинаар амжилтад хүрсэн хүмүүс бий. Шагдар гуай бөхийн ямар цолтой хүн бэ?
Би бага байсан болохоор зодог шуудаг өмсөөд барилдаж байхыг нь хараагүй. Их сайн барилддаг, сумандаа 6 жил завсаргүй түрүүлж, 4 үзүүрлэсэн гэдэг юм. Сүүлд нь сумын заан цол нөхөж олгосон байх. Манайхаас ах Доржготов маань барилдаж, аймгийн начин цол авсан байдаг юм.
- Тэгвэл аймаг орон нутгийнхаа наадамд хурдан хүлгэдээ яаж давхиулсан бэ?
Биднийг багад манай аавын адуу их орж байсан. Цол хэргэм байдаггүй, медаль энэ тэр өгдөггүй байх үед сумандаа их олон удаа хурдан морьдоо айрагдуулсан гэдэг юм. Медаль өгч эхэлснээс хойших үеийн 30 гаруй медаль бий. 1983-84 оны үед Хонгор морь нь суманд гурав түрүүлж, 2 аман хүзүүдсэн. Мөн 90-ээд оны үед суманд 3 түрүүлсэн хар азарга байсан. Хар азарганых нь төл буган морь суманд 2-3 удаа орж байсан. “Их Хурд”-д гуравладаг хонгор азарганы эцэг Хонгор азарга нь сумандаа 2 түрүүлж, 3-4 айрагдсан. Мөн Асгатын 70 жилээр аман хүзүүдэж байсан юм.
- Шигшмэл хурдан хүлгэдтэй шандасаа сорьж, гуравласан Хонгор азарга ямар угшилтай адуу вэ? “Их хурд”-д давхихаасаа өмнө ямар амжилт гаргаж байсан бэ?
Хонгор азарга бол Сүхбаатар сумын Шилбэ Дамдинсүрэнгийн хул азарганы угшилтай адуу байгаа юм. 1997 онд битүү хавчиг азарга уяад аймгийн урд тал руу Шовдол гэдэг газарт болсон Жигжиддорж сайдын нэрэмжит өвлийн том уралдаанд түрүүлж байсан. Зун нь аймгийн наадамд гуравлаад, урилга авч “Их хурд”-д явсан. Аав тэр наадамд эцэг, хүү хонгор азаргаа хоёуланг нь мордуулаад, хүү хонгор нь гуравлаад, эцэг хонгор нь барианы хавьд үзэгчид рүү налж давхиад зургаагаар орж байсан юм. Тэр жилээ аав оны шилдэг уяач болж, дараа жил нь аймгийн Алдарт уяач цол хүртсэн. Аавын хар азарга, хонгор азарганы төл одоо болтол надад давхиж байна.
- Тэрнээс хойш хонгор азарга улс бүсийн наадамд хэр хурдалсан бэ?
Их хурдад давхисны намар нь Даваахүү тод манлай ирж авсан юм. Тэр үед Супер УАЗ-469 машинаар өгч байсан. Тухайн үеийн машины ханш 7-8 сая төгрөг л байсан байх. Тэнд очоод давхиулж чадаагүй гэсэн, хоёр жижиг наадамд айрагдуулсан юм билээ.
- Үүнээс гадна аав чинь унаган адуунаасаа гаргаж байсан юм болов уу?
2000 оны үед Галын Баттөмөр гэдэг хүнд халтар морио өгч байсан. Би ч адуугаа зарж үрэхгүй, өөрөө уралдуулъя гэсэн бодолтой байдаг.
- Батсүрэнгийн хувьд хэдийнээс аавынхаа хурдан хүлгийн хусуур боолтыг өвлөж, морь уяж эхэлсэн бэ?
Анх 2008 онд Цэргийн баяраар Дорнод аймгийн Хөлөнбуйр суманд хэдэн морь уяж очоод их насанд хонгор морь гуравт оруулж айрагдуулж байсан юм. Ирэх зун нь Хөлөнбуйр сумын наадамд нь халтар морь түрүүлээд, дараа жил нь бас нэг соёолон түрүүлгэсэн. Хойшоо Хөлөнбуйр ойрхон болохоор тийшээ очоод наадчихдаг юм. Хөлөнбуйр суманд том жижиг уралдааны бараг 10 гаруй айраг, түрүү авчихаад байгаа.
- Аймгийнхаа наадамд хурдан хүлгээ мордуулж байв уу?
Уржнан 2011 онд аймгийн АХ-ын ойн баяр наадмаар халтар даага дөрөвлүүлж байсан. Угшил нь аавын Их хурдад гуравт хурдалж байсан хонгор азарганы төлийнх нь төл. Тэр зун аав хажууд байж зааж зөвлөж байсан юм. Халтар даагаа аймагт дөрөвлүүлчихээд Дорнодын 80 жилд давхар уяагаар очиж уралдаад түрүүлж байсан. Бүсийн хэмжээнд дүйцэхүйц наадам болсон. Өнгөрсөн зун шүдлэн үрээнд нь гурав уралдуулж, гурав түрүүлгэсэн. Баруун-Уртын 55 жилийн ойд түрүүлгэж, Хөлөнбуйр суманд мөн түрүүлгэсэн. Одоо хязаалан үрээ бий. Манайд бас Уулбаяны Дондогийн хулын угшилтай хар азарга байдаг, Тэрний халтар морь надад бас сайн давхиж байгаа. Ноднин Хөлөнбуйр суманд түрүүлж, аймгийн баяр наадмаар 20 хэдэд давхисан. Өнгөрсөн жилийн Жавхлант шаргад Батхүүгийн хонгор морьтой миний халтар морь цуг ирээд аман хүзүүдсэн юм.
- Таны аймаг, сумдын АХ-ын ойн наадмын амжилтыг тоолбол хэд болж байна?
Нийтдээ аймгийн 3 айраг, Хөлөнбуйр суманд 4 түрүү, 3-4 айрагтай. Ноднин Хөлөнбуйр суманд сайхан наадаж, хоёр халтар адуу түрүүлгэж, нэг саарал азарга тавлуулж байлаа. Тэрний урд жил нь хар морь тавлуулж, халтар шүдлэнгээ даага байхад нь түрүүлгэж байсан юм.

"Тод магнай" сэтгүүл Сүхбаатар аймгийн тусгай дугаар