Аварга адуучин Г.Эрдэнэбилэг: Төрийнхөө ордонд Улсын аварга адуучны тэмдгээ гардаж авахад бахархалтай байсан

Говьсүмбэр аймгийн Сүмбэр сумын уугуул, улсын Аварга адуучин Галсангийн Эрдэнэбилэгтэй хийсэн ярилцлагыг уншигч танаа хүргэж байна. Тэрээр 1959 онд Улаан-Ус хэмээх газар төржээ. 
-Улсын Аварга адуучин болоход ямар шалгуур байдаг юм бэ?
-Энэ хавар ЗГ-ын ордонд 20 аймгийн тав, таван малчинд шагнал гардуулсан юм. Энэ өдөр би Аварга адуучин шагналыг хүртсэн. Тэгэхэд Шивээговь сумын уяачдын холбооны тэргүүн Адъяасүрэн, Баянтал сумын Цэлхээн Бямбасүрэн, Батнасан нарын улс шагнуулсан. Төрийнхөө ордонд орж, ийм нэр хүндтэй шагналын эзэн болно гэдэг бахархалтай юм билээ. Би ч олон жил мал дагаж яваа хүн дээ. 1983 онд цэргээс халагдаж ирээд л адуу малласан. Ингээд 1992 онд засаг адуугаа өгч, хувийн аж ахуйтан болоод 20 гаруй жил өнгөрчээ. Одоо адуу голдуу малтай.
-Нэгдлийн адуу маллаад ямар, ямар шагнал урамшууллыг хүртэж байв?
-Нэгдлийн адууг аваад, толгой хамгаалалтыг сайн хийж, 100 хувь төл бойжуулж, аймгийн нэг удаагийн, сумын хоёр удаагийн аварга болж байлаа. Манай Говьсүмбэр чинь өмнө нь Дорноговь аймагт харьяалагддаг байсан шүү дээ. Говийн бүсийн төл таван эрдэнийн Алтан медалийг 90-н хэдэн онд авсан. Оныг нь сайн санадаггүй ээ. Бас эмнэг сургаад сумын спортын мастер болж явлаа. Дээхнэ үеийн юм даа. Одоо энэ тухай яривал зарим улс гайхана.
-Танай энд одоо хамгийн олон адуутай нь хэн бэ?
-Манай аймаг, сумандаа Шүрээ дарга л тэргүүлж байх шиг байна.
-Адууны тоо толгойг өсгөхөөс гадна ашиг шимийг нь нэмэгдүүлэх, үүлдэр угсааг сайжруулахад та хэр анхаардаг вэ?
-Адууныхаа үүлдэр угсааг сайжруулалгүй яахав. Дээхнэ Галшараас адуу авч байлаа. Бас Сүхбаатар аймгийн Түвшинширээ, Мөнххаанаас авсан хоёр азарга бий. Гурван азарга адуутай. Одоо ч нас өндөр болоод адуу малын туур гүйцэхгүй болчихлоо. Адуугаа нэг их айхтар өсгөж чадахгүй байна.
-Танай дээдчүүлд адуу мал хариулдаг, уяж сойдог улс байв уу?
-Манай аав миний багад адуу малладаг байсан. Бас морь уяна. Сум орон нутагтаа л  айраг, цагаатай наадчихна. Тэрнээс улс бүсийн хэмжээний амжилт байхгүй л дээ. Аав уяж, би унаад ойр зууртаа наадам хэснэ. Тэр үед өвлийн уралдаанд саарал халиун алаг морио унаж уралддаг байснаа тод санаж байна. Манай энд чинь хонгор халзан, хонгор голдуу адуутай Цэнд, Хурдэлэгийн Борхүү гэж мундаг уяачид бий. Цэндийн зээрд морь 60-н хэдэн онд улсад айрагдаж, хоёр түрүүлсэн гэж ярьдаг. Би ч хүүхэд байлаа даа.
-Та нэгдэлд байхдаа морь уяж байсан уу?
-Уяж байгаагүй ээ. Бид чинь норм төлөвлөгөөтэй ажиллана. Зав байгаагүй. Сүү саалийн цаг  зургаан сарын нэгнээс эхлээд дөрвөн сар үргэлжилнэ. Өглөө эрт долоон цаг гэхэд адуугаа авчирч гүүгээ барихаас тэр өдрийн ажил эхэлнэ. Би 30 гүү барина. Цаг 30 минут бараг цагийн зайтай саамлана гэхээр өдөрт зургаа, долоо удаа сааж байгаа юм. Тухайн үедээ дээд тал нь 6000 литр сүү өдөрт өгч байсан. Ингэж ажиллахын тулд аяга цай уугаад л гарна. Тэрнээс жоохон удвал зэлэн дээрээсээ дахиад л эргэнэ. Ийнхүү бригадлаад буучихна. Голд нь нэг сааль авдаг гэртэй. Зэлэн дээрээсээ саамаа аваачаад тушаачихна. Ямартаа ч ингээд нормоо биелүүлээд авсан бол өвөлжилтийн бэлтгэл ажил залгана даа.
-Сайн адуучин гэж ямар хүнийг хэлэх вэ, таныхаар?
-Адуунд нүдтэй, ажилч хүнийг л хэлэх болов уу. Бас шантрашгүй байх ёстой. Айхтар, айхтар байгалийн давагдашгүй хүчин зүйлтэй тулгарах үе олон гарна. Би хоёр зуд үзсэн. Гэхдээ 1987 оны зуднаар 400, 500 адуутайгаа ямар ч хорогдолгүй онд орсон.
-Зудтай жил ер нь юунд анхаарах ёстой вэ?
-Зудтай жил адуугаа их хөөхгүй, тарга хүчинд нь анхаарна, зөөлөн сайхан тогтооно. Ер нь хужир л сайн даа. Долоо, арав хоноод, сард хоёр, гурав удаа хужирлавал адууны тогтолт сайн, хөдөлгөөн багатай байдаг юм.
Адуучин бидэнд адуу шиг сайн нөхөр байхгүй. Зуд турхан, цастай үед ганц унах унаа нь морь л байна. Тэгэхээр тэнгэрийн сайханд санаа амралгүй морио эдлээд, хорыг нь гаргаад авах хэрэгтэй. Би бол тэгдэг л байсан. Тэнгэрийн муухайд номхон морио унаж явахад их ажил амжуулна шүү.
-Та морийг хэд хоног унах уу?
-Би нэг хоног унаад  дор нь юүлнэ. Ингэж дор нь юүлсэнээр бие нь сайхан амарч, тарга хүч тогтуун байдаг юм. Морийг ойр ойрхон эмээллэж цантуулснаар хор нь гарна. Хор нь гарсан морь холын замд түүртэхгүй. Наян хэдэн онд машин тэрэг ховор байлаа. Адуу мал уруудаад явахад морьтой л явна. Одоо ч цаг өөр болоод хужаа мотоцикль унаад, эсвэл машинтай тажигнуулаад давхичих юм. Уг нь үүний оронд сайхан хор нь гарчихсан номхон морьтой давхиж явахад илүү амар байхсан гэж боддог.
-Мориныхоо дэл, сүүлийг засаж зүс ижилсүүлдэг үү?
-Залуудаа ганц нэг морины дэл засдаг л байлаа. Тэгэхэд наадмын өмнө л засна. Тэрнээс өвөл засахгүй. Хүнтэй л адил толгойноосоо даарчихна гэж боддог. Одоо бол морины дэл засах дургүй.
-Мэдээж сайхан морийг сайхан эдлэл хэрэглэл чимнэ, тийм ээ?
-Гангарааны болон өдөр тутмын эдлэл хэрэглэл тусдаа байх ёстой. Жишээ нь эмнэг догшин хангал морийг унаж явахад тэр их ганган юмнууд хэцүү л дээ. Түүнд аль болох бат бөх, боворгор намхан бүүрэгтэй эмээл тохирох жишээний. Би гоёлдоо  зургаан мөнгөн цагаантай эмээл тохдог. Харин жирийн үедээ аль болох бат бөхийг нь сонгодог.
-Чөдөр ногтоо өөрөө л хийчих үү?
-Тийм ээ, өөрөө л хийнэ. Олом, жирэм, дөрөөний сур бөт бөх хийхгүй бол өдөр болгон морь унаж яваа хүнд тасрах аюултай.
-Морь унах нь эрүүл мэндэд тустай юу?
-Би  хамгийн сүүлд хэзээ эмнэлэгт үзүүлснээ санахгүй байна. Өнөөдөр эрүүл яваа маань морь унаж, эрүүл  агаарт явж байгаатай холбоотой гэж боддог юм. Би өдөр бүр морь унана. Морио холгүйхэн чөдөрлөөд тавьчихна. Өглөө мориндоо км хэртэй газар явган алхаад оччихно. Тэгээд морио барьж ирнэ. Морио унаад хонь малаа өөрөө харна. Энэ бүхэн нөгөө талаасаа эм болдог юм болов уу.
-Та бол хоёр дахь үеийн адуучин. Тэгэхээр гурав дахь үеийн адуучнаа бэлтгэж байна уу?
-Хоёр хүү хотод ажиллаж амьдарч байна. Одоогоор шавьтай болж амжаагүй л явна.
-Бидний урилгыг хүлээн авч ярилцсанд баярлалаа. Адуу гэдэг халуун хошуутай, бүлээн дэвсгэртэй буянт малын хийморт ивээн тэтгэгдэж яваарай.
-Тэр ерөөл бат оршиг ээ.
"Тод магнай" сэтгүүл Говьсүмбэр аймгийн тусгай дугаар