Аймгийн Алдарт уяач Л.Тамирхүү: Дархан-Уул аймгаас төрийн наадмаас айраг хүртсэн хоёр дахь хүн боллоо

- Таны зээрд халзан морь төрийн наадамд айрагдаж, торгон жолоогоо өргүүллээ. Төрийн наадамд хэд дэх жилдээ морь мордуулж байна вэ?
-Төрийн наадамд анх удаа морь мордуулаад, айргийн дөрвөөр давхиуллаа.
- Морины өмтэй, амны хишигтэй л байна даа. Зээрд халзан морь өмнө нь хаана, хаана хэрхэн давхиж байв?
-Манай сумын уяачдын холбооноос “Гавилуун хайрханы хурд” гэдэг наадам зохион байгуулдаг юм. Анх хязааландаа тэр наадамд түрүүлж байлаа. Улмаар Дархан-Уулын аймгийн Дархан уулын тахилгын уралдаан, Хараатын овооны наадам, Зүүнхараагийн “Тэнгэрлэг хүлэг” галын 10 жилийн ойн наадмуудад тус тус түрүүлсэн.
- Зээрд халзан морь нэртэй билүү?
-Цахиур халзан гэдэг юм.
- Энэ нэрийг хэн өгсөн юм бэ?
-Миний уяаны багш, аймгийн Алдарт уяач Гансүх гэдэг хүн өгсөн юм.
- Цахиур хагалах морь байна гэсэн бэлгэдэлтэй юм болов уу гэж бодогдлоо?
-Тийм. Анх битүү эмнэг хязаалан үрээ уралдаад түрүүлэхэд нь “цахиур хагалах адуу байна” гээд Цахиур халзан гэж нэрлэсэн юм.
- Хүйн долоон худагт хэдэнд ирсэн бэ?
-Наадмын өглөө буюу долоодугаар сарын 11-ний өглөө 03 цагт ачаад, 200 гаруй км давхиж ирээд л шууд мордуулсан даа.
- Амралтгүй хэрнээ ингэж давхина гэдэг мундаг байна шүү?
-Тиймээ. Хүйн долоон худагт газрын гарц муутай байсан болохоор морьд хооллох өвс ногоо дутагдалтай байлаа. Тиймээс тулгаад аччихсан юм. Хоолыг нь багадуулж, өлдүүлсэн тал байгаа байх.
- Ер нь хэдэн цагийн хоолтой морддог адуу вэ?
-Таван цагийн хоолтой л морддог юм.
- Хоолтой мордсон бол арай урдуур давхичих байжээ дээ?
-Сая үзүүр дээрээ жаахан унжчихлаа. Хоолтой давхисан бол үзүүр дээрээ тэгж суухгүй л байсан байх.
- Гэхдээ олон давхар уяагаар уралдсан морь гэхэд сайн хурдалжээ?
-Тийм. Тавдугаар сарын 1-нээс эхлээд л уртын уяагаар уясан юм. 
- Гараа хэр байсан бэ. Дагаж үзэв үү?
-Зурагтаар л харсан. 200 гаруй морьд мордоход, манай зээрд халзан гараанаас гараад л тархинд давхисан. Хоёр, гурван ч удаа өнгөллөө. Бичлэг хараад “жаахан дарж уралдаарай” гэж уралдаанч хүүхдэдээ захидаг байж дээ гэж бодлоо.
- Энэ хүүхэд зээрд халзан морийг хэд дэх жилдээ унаж байгаа вэ?
-Хоёр дахь жилдээ унаж байна.
- Өмнөх дөрвөн уралдаанд ч унасан уу?
-Тийм. Дандаа салхинд өнгөлүүлж, их хол тасарч уралдаад байсан. Түүн шигээ л санаад явуулж уралдаад байх шиг байна лээ. Морь маланд их сайн хүүхэд л дээ. Аав нь бас морь уядаг байсан юм. Тэдний морь бас сая айрагдсан.
- Та хэдэн насны морьтой ирсэн бэ?
-Ганцхан морьтой л ирсэн. Бусдыг нь аймгийнхаа наадамд уралдуулсан юм.
- Аймагтаа одтой сайхан наадав уу?
-Гурван насны морь мордуулаад соёолон азарга маань есөөр давхиж, их насны морь айрагдсан. Хоёр хязаалан үрээ мордуулсанаас нэг нь 12-оор, нөгөө нь 20-н хэдээр давхилаа.
- Анх удаа төрийн наадмаа зорьж ирж, оролцож байгаа юм байна. Улсын баяр наадам таны төсөөлж байснаас зөрүүтэй байна уу, эсвэл төсөөлөлтэй тань дүйж байна уу?
-Дэлгэр сайхан болж байна аа. Миний хувьд энэ жил морь хурдан байсан болохоор адууныхаа хурд хүчийг болон уяачийнхаа эрдмийг шалгаж үзэхээр зорьж ирсэн юм. Зорьсон хэрэг ч сайхан бүтлээ.
- Их насны морь уяачийн эрдэм ухааныг шалгадаг гэдэг. Энэ ч утгаараа та бол том шалгалтанд тэнцлээ шүү дээ?
-Тийм шүү. Ер нь уртын уяатай их насны морийг хэр баргийн хүн уяад байдаггүй. Нэг бол давуулчих гээд, үгүй бол дутуудуулчих гээд байдаг. Тиймээс би халзан морио бас гайгүй уячихсан юм болов уу даа гэж омогшиж байна.
- Та хэдий үеэс морины уяа эвлүүлж эхэлсэн бэ. Удам дамжсан уяач уу, эсвэл...?
-Аав маань малын эмч хүн байсан юм. Морины эмгэг заслын талаар аав л надад зааж сургасан даа. Аав маань морь уяж байгаагүй. Харин би 23 жил морь уяж байна. Анх 1994 онд нүдний дээд талын зовхин дээрээ шар хонгор мэнгэтэй улаан хээр даагаа сумын баяр наадамд түрүүлж байлаа. Морь уях гараагаа тэгж л эхэлсэн дээ.
- Улаан хээр даага хаанахын угшилтай адуу вэ?
-Манай унаган адуу. Адууны маань дээд угшил нь Жаргалант. Манай суманд Хонгор нутгийн Гийнгоо адуу гэж хурдан адуу байсан юм. Манайх тэр л адуунаас эхтэй адуутай айл даа. Аавынхаа адууны удам угшлаар л наадаж байна. Манай нутагт хоёр хурдан хар азарга байсан юм. Нэг нь Насанхүүгийн хар. Сая айрагддаг халзан морины дөрөв дэх үeийн дээд өвөг байгаа юм. Нөгөө нь Нимгэний хар. Би энэ хоёр азарганы угшилтай адуунаас хоёр азарга авч тавьсан юм. Надад бас нэг хурдан хар морь байдаг ч энэ жил түүнийгээ өнжөөчихсөн.
- Та Аймгийн Алдарт уяач цолыг хэдэн онд хүртсэн бэ?
-2011 онд аймгийн Алдарт уяач цол хүртсэн.
- Засгийн газрын тогтоолтой бүсийн наадамд морь айрагдуулж байв уу?
-Үгүй. Улс, бүсийн чанартай уралдаанаас авч буй анхны айраг маань энэ. Аймаг болон сум орон нутгийн наадмын 12 айраг, хоёр түрүүтэй. Сумын баяр наадмаас бол 40, 50-аад айраг, түрүүтэй байх шүү.
- Уяа зөв, морь хурдан бол уясан болгон л хурдлаад байдаг жил гэж байдаг даа. Хамгийн одтой наадсан он жилүүдийнхээ дурсамжаас хуваалцаач?
-2003 онд сумын баяр наадамд азарга болон их насны морь түрүүлж, бас нэг азарга, гурван бага насны адуу айрагдаж байлаа. Нэг өдөр дээд насны хоёр түрүү, дөрвөн айраг хүртэнэ гэдэг бас л аатай сайхан наадсаны шинж биз дээ.
- Аавынхаа унаган адууны үр төлүүдээр л нааддаг гэж байна. Адууныхаа цусыг сэлбэж, үүлдрийг сайжруулах ажил хийдэг үү?
-Сүхбаатар аймгаас ганц, хоёр азарга авч ирж, гүү хураалгасан.
- Ингэхэд та Хонгор сумаас төрийн наадамд морь айрагдуулсан хэд дэх хүн нь болж байна вэ?
-Магсарын Болд гэдэг уяач 1991, 1992 онд улсын баяр наадамд цоохор даага аман хүзүүдүүлж, цоохор шүдлэн түрүүлгэж байсан юм. Би хоёр дахь хүн нь болж байгаа бололтой.
- Цахиур халзан булган сүүлтэй байж, Дархан-Уул аймагтаа улсын баяр наадмын айраг, түрүү олныг дагуулах болтугай?
-Тэр eрөөл бат оршиг ээ.

А.Тэлмэн