Хонгор азарга

Манжийн ноёрхлын үед “Хонгор азарга” нэртэй нэг бэлэнгүй эрүү шүүлт байсан гэдэг. Хэрэгтнийг дөрвөн мөчөөр нь баглан сууж ч болохгүй, босож ч болохгүй байлгадаг тэр сүрхий эдийг чухам яагаад “Хонгор азарга” хэмээснийг молхи би мэдэхгүй юм. Үүнийг өгүүлэхийн учир гэвэл ижлээ идэж, ханиа барсан нэгэн хонгор азаргыг санаснаас үүтгэсэн хэрэг. Бяцхан өгүүллэгийн маань эзэн хонгор азарга бол хангал толгойдоо уурга, бугуйл хүргүүлэх нь бүү хэл, хоёр хөлт хойвондойг ч хараагүй эзгүй зэлүүд ээрэм говийн ардаг догшин, ааш авир ихт, омог сүр бадруулсан тахийн ноён сүргийн эрхэмсэг азарга билээ. Хонгор азаргыг хичнээн удаагийн тулалдаанд орж идэр омголон азаргануудын чилгэр хондлой, хаа гуяыг хутга мэт шүдээрээ тасар татан, ооль мэт туурайгаараа цавчлан сүйтгэж ялалт байгуулж байсныг түүний эх ухаагч гүү л мэднэ.
Тэр эхээс төрүүтээ цус амсаагүй, сүү амласан л байлтай. Тахийн шар нуруунд хонгор азаргын барааг харсан тахийн сүргүүд араатан, жигүүртэн үзсэн лүгээ барааны холоос үргэн дайжина. Хонгор азарга ч тэднийг зөнд нь орхихгүй, хойноос нь нэхэн хөөж ширүүн тулалдаанд унгалдан дуудаж, дэл сүүлээ хээрийн түүдэг мэт өрвөлзүүлэн нөгөө талын азарганы зүрхийг үхүүлж эхэлнэ. Тийм тулалдаан үзээгүй муусайн байдсан гүүнүүд шээс алдан хүлээх нь инээд хүрмээр. Тэд өөрийн азаргаа дийлээсэй гэхээсээ дийлсний талд хураалгах байгалийн хуульд хөтлөгдөх нь бүр ч хөөрхий. Хонгор азарга монгол адуугаар жишвэл хавчиг долоотой, зургаан шүд нь зургуулаа цөгцтэй үеэсээ л урдуураа улаан хөлтийг гаргахаа больжээ.
Хүч түрэмгийлсэн тулалдаанд дуудсан эсрэг талын азарганыхаа шилий нь тас хазаад, унага бүгдий нь толгой дараалан шилдэн хазаж нядлаад эх гүүнүүдийг яах ийхийн зуурт хураан сүрэгтээ нийлүүлнэ. Хонгор азарганы зоригийг нялх үр төлийнхөө улай дунд хэвтээ ялагдсан азарга бахдан хоцорно. Яая гэх вэ дээ, тахийн хүү байтлаа уруу дорой төрсөндөө гоморсхийн хэзээ нэгэн цагт бусдыг ялан дийлж олон гүүг нь булаан хурааж тэнгэр газрын савслага руу харван одов хэмээн амьсгал хураана. Онгон их говьд дураар салхин мэт чөлөөтэй амьдрах хийморилог тахь гэгч өвөг эртний энэ адуу өрөөл бусдын хүчинд дийлдэн үгүйрэн цөөрөхөөс бүүр өмнө өөр хоорондоо алалдан тэмцэлдсээр нэг л мэдэхнээ сөнөл мөхлийнхөө ирмэгт хурц туурайгаараа цавчлан хүрсэн гэнэ. Хонгор азарганы үед гэхэд л удам сайт олон азарганы үндэс угсаа тасарч, тэр чигээрээ түүний үр сад болон онгон давилуун эртний адуун сүргийн цус ойртон, халаасан цай шиг гөлбийн хөхөрчээ. Хонгор азарганы аугаа их ээрэм цөлийг эзэлсэн ялалт нь өнөөдрийн сөнөл мөхлийн холын дуудлага байлаа. Харь орны торон хашаанд юуг ч үл мэдэн мангайн алмайрч цагийг нөгцөөгч тахь нэрээр тахиулсан өрөвдөлтэй хэдэн амьтныг хонгор азарга харсан сан бол үзүүлээд өгөх байсан даа. Тэднийг бүгдийг шилдэн хазчихаад хэдэн алд торон хашаан дээгүүр нисэн гараад газарт буулгүй төрлөө орхих байв. Бурхан багшийн бүтээж өгсөн энэхэн замбуулинд нэгэн төрөл амьтан үүсээд мөхөх хатуу хуультай гэнэм.
Ж.Саруулбуян /Сэцэн ханы хүлэг номоос/