Аймгийн Алдарт уяач Ц.Мөнххуяг: Түрүүлснээс ялгаагүй аман хүзүүдсэнд сэтгэл өндөр байна

-Хийморь сүлд сэргээдэг соёолон насны уралдаанд цавьдар соёолонгоо аман хүзүүдүүлсэнд баяр хүргэе.
-Баярлалаа. Тод янзага соёолонгоо лавхан орчих байх гэж итгэж найдаж байсан маань биеллээ олж, аман хүзүүдсэнд баяртай байна. Бараг надаас илүү нутаг орныхон маань их баярлаж хөөрөх шиг боллоо.
-Нутаг орныхоо нэрийг өргөсөн болохоор зон олон нь хурдан хүлгийн эзнээс илүү баярласан байх л даа. Танай сумын анхны улсын айраг уу?
-Тиймээ. Манай Завхан аймгийн Завханмандал сумаас анх удаа улсын баяр наадмын хурдан морины уралдаанаас айраг авч байгаа нь энэ. Энэ жил манай Завханмандал сумын сургуулийн ой тохиож, ойдоо соёолонгийн аман хүзүүгээр бэлэг барилаа. Мэдээж сумаасаа анх удаа улсын баяр наадмын айраг авсандаа давхар баяртай, сэтгэл тун өег байна.    
-Улсын наадмын аман хүзүүгээс гадна анх удаа гэгдэж түүхэнд бичигдэх үйл явдлын эзэн болжээ. Барианд орох тэр мөчид хэр сэтгэл догдолсон бэ?
-Уг нь соёолонгоо түрүүлчих болов уу гэж бодож байсан боловч үзүүр дээрээ хонгор халзанд гүйцэгдчихлээ. Олон сайхан хурд байгаа ч гэсэн  эзэн, уяач хоёуланд маань л түрүүлчих болов уу гэсэн хүлээлт байлаа. Гэхдээ түрүүлснээс ялгаагүй аман хүзүүдсэн болохоор сэтгэл өндөр байнаа.  
-Сунгаагаа хаана, ямар морьдтой хийсэн бэ?
-Манай Төв аймгийн Заамар сум ногоо сайтай байсан болохоор тэнд ногоолж, уяа сунгаагаа хийсэн. Сунгааны дунд давхилаа Эрдэнэтэд очиж хийгээд, их давхилаа Заамартаа хийгээд улсдаа ирсэн дээ.
-Сунгаанууддаа сайн давхисан болоод эзэн, уяач хоёрт итгэл найдвар төрүүлсэн байх?
-Дунд сунгаа Эрдэнэтийн аймгийн Алдарт уяачдын алдар тэмдэглэх наадамтай давхцаж тэнд уралдаж түрүүлсэн. Наадмыг тайлбарлаж байсан морь тайлбарлагч Ганпүрэв “Энэ үрээ улсад юм дуулгана шүү” гэж зарлаж байсан тэр ерөөлөөр улсад сайхан наадлаа. Миний хувьд энэ жил ажил алба ихтэй байгаад морь малаараа олон очиж чадаагүй.  Бүгдийг нь уяачдаа даатгаад л сууж байлаа.
-Тод янзага соёолон хаанахын адуу вэ? Таны Дүнжингаравт аман хүзүүддэг Янзага азаргатай хамаатай юу?
-Янзага азарганы төл байгаа юм. Янзага азарга маань Тод манлай Д.Ононгийн Янзага азарганы гал үр. Тод манлайн адуу Дорнод аймагт аймгийн Алдарт уяач Жадамбаагийнд байдаг байсан юм билээ. Тэгээд Тод манлай Жадамбаа алдартад “Шинэ цагийн монгол адуу түлхүү уралдах нь. Миний найз Араб азарганд маань гүү тавиарай” гэж. Хэлснээр нь нэг гүү тавьсан чинь Араб нь хураахгүй Янзага азарга нь хураачихсан гэсэн. Гарсан төл нь миний хээр азарга байгаа юм. Тэгээд эцэг шигээ хурдан адуу болоосой гээд Янзага гэж нэрлэсэн.  Янзагын төл энэ соёолонгоо харин Тод янзага гэж нэрлэсэн. Эх нь бас Онон Тод манлайн адууны гаралтай. 2010 онд тэднийхээс хэдэн гүү авсны дотор зээрд халзан гүү унагатайгаа ирсэн. Тэр дагаж ирсэн зээрд халзан унага эх нь байгаа юм.
-Тод янзага хэдийнээс уягдаж эхэлсэн бэ?
-Уг нь шүдлэнгээсээ уягдаж эхэлсэн юм. Монгол адуу чинь бага насандаа эрлийз үрээнүүдтэй уралдах хэцүү юм билээ. Шүдлэндээ улсын наадамд эрлийзүүдтэй уралдаад зарлагдаж байгаад нэлээд хойгуур орсон. Хязааланд нь ялгаж байна гээд хасаад хаячихсан. Тэгээд энэ жилээс л бие хаа нь өсөж, эрлийзүүдтэй уралдах тал дээр арай дээр болж байна л даа.  
-Энэ жилийн баяр наадмын тухайд их нас, хязаалангийн уралдаан маргаан будилаан ихтэй болсон. Соёолонгийн тухайд харин энэ бүхнээс холуур өнгөрөх шиг боллоо.
-Ер нь өндрөө бариад уралдахаас өөр арга алга даа. Ялгана гэдэг хэцүү юм байна. Өнгөрсөн жил би хоёр ч монгол үрээгээ хасуулж байсан. Миний үрээнүүд тийм том бие хаатай биш. Тэгсэн хэр нь хасагдсан.
-Таны бодлоор яавал зохилтой вэ?
-Сэрвээний өндрөөр нь явчихъя гэхээр ард түмний монгол адуу уралдаж чадахаа больчихно.  Уг нь монголоороо байвал зүгээр байна. Зарим нэг нь эрлийзээ мордуулахаар бусад  нь дагаад эрлийзээ монголд мордуулах гээд байх шиг байна. Морь уяна гэдэг чинь уяачид жилийн турш хөлс хүч, мөнгө цаасаа зориулаад хөдөлмөрлөж байгаа хэрэг. Гэтэл уралдааны комисс нь эрлийз, монголоор нь ялгаж уралдуулж чадахаа байчихаж байгаа нь уяачдыг маш ихээр чирэгдүүлж байна. Энэ үйл явдал дараагийнхаа шийдвэртэй алхмыг хийхээс аргагүй болсныг харуулж байна.  
-Би ч бас тантай санал нэг байна. Аль бүсийн уралдаанд явсан бэ. Айраг, түрүү арвин уу?
-Манай уяаны морьд Эрдэнэтийн бүсэд яваад нэг аман хүзүү, гурван айраг авч сайхан наадлаа. Эрдэнэтэд улсын наадмын түрүү, аман хүзүү гээд айрагдсан соёолонгууд ихэнх нь мордож, хонгор халзан дахин түрүүлж, Тод янзага маань бас аман хүзүүдсэн. Эрдэнэтийн 30 жилийн ойд Тод янзагын өвөө Тод манлай уяач Ононгийн Янзага азарга хязааландаа бас аман хүзүүдэж байсан юм билээ.  Үүгээр нь бодсон ч бэлгэдэлтэй сайхан санагдсан шүү.
Ярилцсанд баярлалаа.