Уяач А.Буд: Аавын уясан нэгдлийн хүрэн азарга багадаа их маягтай адуу байсан

Бидний уулзсан дараагийн зочин бол Дөхөм II багийн харьяат, уяач Аавынхүүгийн Буд байлаа. Сум, аймгийн сайн малчин, ХХААЯ-ны Тэргүүний ажилтан цол тэмдгийн эзэн тэрээр малчин, сумын Алдарт уяач аавынхаа удмыг залган хурдан хүлгийн уяа эвлүүлэх болсоор 20 гаруй жилийг үджээ. “Би ч айхтар мундаг уяач биш ээ” гээд дуугаа хураачих цөөн үгтэй Алдарттай ярилцсанаа энэ удаад хуваалцаж байна. 

-Таны аав Аавынхүү хэзээнээс хурдан морь уясан хүн бэ? 
-Миний аав Цэвэгсүрэнгийн Аавынхүү нь Сүхбаатар аймгийн Асгат суманд төрсөн. Айлын гурав дахь хүү, дороо хоёр дүүтэй. Аав маань малчин хүн л дээ. Таван хошуу малаас хонь тэмээ хоёрыг илүү олон жил хариулсан. Тухайн үедээ нэгдэлд ажиллаж байсан учраас даага сургана. Бас морь уяна. Улмаар хүрэн азарга уясан нь сайн давхиж их урам орсон болов уу. Ажил их болохоор энэ хүрэн азаргаа уячихаад өөрөө наадамд явж чадахгүй Пүрэвжав ахдаа өгч явуулдаг байсан. Цэвэгсүрэн гэж манай өвөө цэргийн арслан цолтой, овооны наадамд их барилддаг хүн байж билээ. 

-Хүрэн азарга нь хаанахын адуу юм бэ. Яаж давхиж байв?
-Нэгдлийн л адуу байгаа юм. Тэр үед хувийн адуу мал гэж байх биш. Нэгдлийн адуунаас нэг хүрэн даага сургаж уяад л эхэлсэн. Хүрэн азарга нь бага насандаа их маягтай адуу байсан. Олон ч айрагдсан. Тухайлбал, даага аман хүзүүдээд, шүдлэн дөрөвлөж, хязаалан түрүүлсэн. Дараа жил нь ахиад соёолон түрүү, бүүр нас нийлсэн хойноо гурав ч түрүүлсэн байхгүй юу. Сүүлд Дугарын Цогбаяр гэж хүний хүрэн азарга гурав түрүүлж, аавын хүрэний амжилтыг давтсан байдаг юм.
-Хэд айрагдсан юм бэ?
-Дөрөв айрагдсан. Өвлийн уралдаанд дөрөв, тав айрагдсан гэсэн. 
-Хэд хүртлээ уралдсан юм бол оо?
-Хүүхэд байсан болохоор санахгүй байна. Ямартаа ч 1960 оны сүүлээс уралдуулж эхлээд,1973 онд 12-той суманд түрүүлсэн. Түүнээс хойш ахин уралдаагүй ээ. Уг нь ч ганц нэг уях нь уяж л байсан. 
-Хүрэн азарганы төлүүд яаж давхисан бэ?
-Сайн давхиж байсан. Дандаа хүрэн азарганууд болсон. Энэ дунд нэг л буурал морь бий. Төлүүдээс сумын Алдарт уяач Цогтбаатар гэж хүнд нэг хүрэн азарга очсон. Аймгийн Алдарт уяач Дамдинжавт хүрэн морь очоод суманд түрүүлж, хэд хэд айрагдсан. Жигжидийн Нэргүйбаатарын хүрэн азарга ч хэд айрагдсан. Сүхбаатар сумын Батдорж гэж хүнд хүрэн азарга болон төлүүд нь давгүй давхиад л байна. Энэ мэт гарсан төлүүдийг нь ах дүү, найз нөхөддөө бэлэглэсэн нь хурдалж байгаа юм. Тэр тусмаа төлийнх нь төлүүд сайн давхисан.
-Хүрэн азарга ямар галбиртай азарга байсан бэ?
-Дандаа хөтөлгөөтэй уяна. Уяа морь хадуурч, хадуурч араас нь явсаар түрүүлнэ. Их маягтай, ааштай азарга байсан. Туйлаад л шидчихнэ шүү дээ. Төлүүд нь ч мөн тийм. Зарим төлийг нь дийлэхгүй, тавьж л байлаа. 

-Та хүрэн азаргаа унаж байв уу?
-Би хамгийн сүүлд 12-тойд нь унаж түрүүлгэсэн. Тэр жилийн наадам аавтайгаа үзсэн хамгийн сайхан нь байгаа юм. Түүнээс өмнө аавын ах Пүрэвжавын охин Эрдэнэчимэг гэж унадаг байлаа. Нэг их олон хүүхэд унаж байгаагүй гэж аав ярьдаг юм. 
-Аав тань өөр ямар адуугаар наадаж байсан юм бэ?
-Жилдээ гурав, дөрвөн морь бол уячихна аа. Тэр үед адуу мал ч цөөхөн. Нэгдэл адуунаас авчирч сургаад л уяна. Батын Лхамсүрэнгийн хар азарганы төл хар азаргыг суманд аман хүзүүдүүлж байсан. Өөр улаан, алаг морьдоо 10 дотор хэд хэд давхиулж байлаа. 
-Энэ хүрэн азарганы хөшөөг хаанаас хийсэн юм бэ?
-Дээр үед барималчин Ганжуур гэж хүнээр хийлгэсэн. Социализмын үед нутаг орны зүгээс л босгосон хөшөө  байгаа юм. 
-Одоо хүрэн азарганы үр удам хэн хэн гэж хүмүүст үлдсэн бэ? 
-Жигжидийн Нэргүйбаатар, Мажигсүрэнгийн Цогтбаатар нарт бий. 

-Танд байхгүй юм уу?
-Байхгүй ээ. Тухайн үед цөөхөн ч гүү хураалгадаг байлаа. Манайх сүүлд л намайг цэргээс халагдаад ирэхийн үед овоо хэдэн адуутай болсон айл. Тэр үед нэвсийсэн хүрэн азарга тав, зургаан гүүтэй явдаг сан. Паглагар өргөн духтай, том биетэй, сүүл дэл нь их өтгөн азарга байсныг тод санаж байна. 
-Та хэдий үеэс морь мал уяж байгаа вэ?
-Би 1995 оноос хойш морь уяж байна. Тийм ч айхтар мундаг уяач биш ээ. Өнгөрсөн хугацаанд арав дотор хэдэн морь давхиуллаа. Нэг сайн азарга сумандаа аман хүзүүдүүллээ. Гэхдээ хүн бүл муутай болхоор морь уяад байж чадахгүй юм. Таван хошуу малаа л дагнаад маллаж байна.
-Хүүхдүүд морь уядаггүй юу?
-Цэрэгт явсан хүү маань жаахан сонирхолтой. Ах нь болохоор ажил алба гээд завгүй байдаг юм. 
Бидний яриа энд хүрээд өндөрлөж байна. Урилгыг хүлээн авч ярилцсанд баярлалаа. 
-Баярлалаа. Та бүхэнд ажлын өндөр амжилт хүсье. 

А.Тэлмэн