Аймгийн Алдарт уяач Д.Ухнай: Эсгийгээр сольсон гүүнээс Мөлүү хүрэнгийн эх гарсан

Хүрэн адуугаар одтой наадагч энэ эрхмийг Дэмбэрэлийн Ухнай гэдэг. Нүдэн гуравдугаар багаар нутаглаж, хүлгийн хиймориор түмэн олноо цэнгүүлж явсан тэрээр 1936 оны долдугаар сарын 5-нд Баруун ширээ хэмээх газар айлын гурав дахь хүүхэд болон мэндэлжээ. 

Нэгдлийн хонь маллахдаа зургаан удаа аваргаар шалгарч, V,VI таван жилийн гавшгайч болсон буурал Алдартын энгэрт Хөдөлмөрийн Хүндэт Медаль, харин авдарт нь Засгийн газрын хүндэт жуух бичиг нандигнаастай байх аж. 

-Сайхан хаваржиж байна уу? Бие хаа данги, сүрэг мал тарган уу?
-Дажгүй дээ. Сайхан хаваржиж байна. 
-Онгон нутгийн уяачид, хурдан морины зүтгэлтнүүдтэй уулзаж үүх түүхийг нь хуваалцаж яваа юмаа. Бидэнд өөрийнхөө талаар болон өвөг дээдсийнхээ талаар ярьж өгөөч. 
-За, намайг Дэмбэрэлийн Ухнай гэдэг. Дэмбэрэл гэдэг нь миний ах юм. Ээж минь Асгатаас ахыг өргөж аваад түүгээр намайг овоглосон юм билээ. Би багадаа энэ нутгийн Жамсранжав гэдэг өвгөний морийг унадаг байсан. Хээр морийг нь унаж айрагдуулж л байлаа. Тэгж байгаад цэрэгт явахынхаа өмнө сартай хүрэн даага уяж сумын наадамд таваар давхиулсан. Намайг цэрэгт явсан хойгуур ах маань Асгатаас хээр азарга авсан байсан. Өөрийнх нь яг төрсөн талын хамаатан болох Лхам гэж хүн Асгатдаа их хурдантай юм гэнэ лээ. Тэр нь “Ирж нэг азарга ав” гэж дуудуулаад ах очиж соёолон азарга авчраад өөрт байсан хоёр гүүгээ хураалгаж. Тэрний төлүүд их хурдалсан. Цэргээс ирээд тэр хээр азарганы төл буган хязааланг нэгийн удаа оруулж байлаа. Хойтон жил нь нэг хээр морь таваар давхиулсан. Дараа нь мөн л тэр хээрийн төл хар даага гуравлаж давхиулж байлаа. 

-Асгатаас ирсэн хээр адуу аргагүй хурд тарьжээ.
-Тэгсэн. Хар үрээг дараа жил нь шүдлэнд нь таваар оруулчихаад урагш нь хил давуулж алдаад олж авч чадаагүй. Энэ Өвөрмонгол руу 5, 6 адуу явчихсан, нэг нь ч гарч ирээгүй. Тэгээд би Доржготов гэж хүний адуунд нэг хээр гүү тавиад хойтон жил нь эр хүрэн унагатай боллоо. Өнөөхөө дааганд нь уяж Эрдэнэцагаанд түрүүлгээд, шүдлэнд нь сумандаа уралдуулж нэгийн удаа оруулсан. Хязаалан айрагдуулж чадаагүй юмаа. Соёолонд нь дахиад нэг удаа айрагдуулсан. 1990 онд хавчиг азарга сумандаа зургаагаар, Алтан овооны тахилгад очиж уралдаад есөөр давхисан. Түүнээс хойш уяагүй. Одоо төлүүд нь уралдаж байна. Хүрэн азарганы дүү нь гээд нэг хүрэн морь гарсан. Би тэрийг дааганд нь суманд таваар, хязааланд нь нэгийн удаа, соёолонд нь мөн тавд давхиулаад дахиж хурдлуулж чадаагүй. 
-Ах дүү хүрэнгүүдийн эх нь ямар удамтай гүү вэ?
-Чулуун гээд хурдан хүрэн халзан азаргатай хүн байсан. Түүнээс би нэг охин хээр даага авч Доржготовын хүрэн азарганд тавихгүй юу. Тэгээд ах дүү хоёр хүрэн адуутай болсон. Одоо хүрэн азарганы төл нэг хүрэн халзан азарга байна. Хоёр түрүүлж, тав, зургаа айрагдсан. 
-Хүрэн адуугаар нааддаг хүн юм биз дээ.
-Тийм юм уу. Мөлүү хүрэн гээд бас нэг хурдан байсан. Хэнтий аймгийн Галшар сумаас ирсэн хүрэн халзан гүүний төлийн төл байгаа юм. Гэдсэндээ унагатай ирсэн нь миний Мөлүү хүрэнгийн эх халзан гүү. 

-Танай суманд Галшараас цөөнгүй гүү иржээ. Тэндээс гүү аваад хурдтай болсон гэсэн уяачидтай нэг бус уулзлаа. 
-Нэг жил ах бид хоёр ах дүүс, айл саахалтынхнаас нэг нэг эсгий аваад, жаахан давстай Хэнтий орсон юм. Тэгээд эсгийгээ нэг адуунаас өгөөд эргэж ирээд айлууддаа тараасан. Тэгэхэд манайд тэр хүрэн халзан гүү оногдож, хойтон жил нь охин хүрэн халзан унага гарсан юм. 
-Танай нутаг хэр хурдтайд тооцогддог вэ? 
-Хаана ч очсон айраг түрүү алдахгүй байх аа. Манай сум ер нь хурдтай газар шүү. Дарьгангыг их хурдантай л гэх юм. Манайх нэг их дутахгүй шүү. Хурдан болохоор л баруун талаас улс ирж морь аваад байгаа биз дээ. 
-4249 морины уралдааныг магнайлсан хүлэг энэ нутгаас төрсөн. Эргэлзэх зүйл алга. Бидний урилгыг хүлээн авч ярилцсанд баярлалаа. Эрүүл энх байж, урт удаан наслаарай. 

А.Тэлмэн