Хоймор нутгийн эрдэмт уяач

Монгол улсын Алдарт уяач С.Баатархүү нь 1934 онд Хөвсгөл аймгийн Эрдэнэбулган суманд төрсөн ажээ. Багадаа хөдөөгийн хөрслөг бор хөвгүүдийн л нэгэн адилаар адуу малтай ноцолдож, эмнэг хангалын нуруунд эрвэлзэж явсан нь ийнхүү хурдан тууртын дэл сүүл боохын нэгэн шалтгаан байлаа. Нэгэн үе Хөвсгөл аймгийн Тариалан суманд амьдарч байхдаа түүний уясан адуунууд нутаг орондоо дээгүүрт орох Дондов, Лхамсүрэн нарын уяачдын адуутай өрсөлдөн урд хойноо орж явсан аатай түүх бий. Улмаар 1979 онд Эрдэнэт хотын Жаргалант хороо Улаан толгойн САА тийш илгээлт өвөрлөн Эрдэнэтийг зорих нь тэр. Эрдэмт уяачийн амжилтанд хамгийн их жин дарсан хүлгэд бол түүний хоёр зээрд халзан морьд юм. Хоёр зээрдээрээ есөн жил уралдахдаа 12 медаль авснаас зургаа нь алт, дөрөв нь мөнгө, хоёр нь хүрэл медаль байжээ. Бага зээрд халзан нь дааганаасаа авахуулаад их нас хүртэл буюу 1979-1984 онуудад зургаа түрүүлж, хоёр аман хүзүүдсэн гайхамшигт хурдан ажнай ажгуу. С.Баатархүү уяач зөвхөн Эрдэнэт хот, Орхон аймгийн АХ-ын ойн баяр наадмаас есөн түрүү, дөрвөн аман хүзүү, 10 айраг, цагаан сарын болон бусад аймаг сумдын наадмын амжилтаараа 1998 онд МУ-ын Алдарт уяач  цолыг хүртсэн юм. Өдгөө түүний авьяас чадварыг өвлөсөн хүү Б.Баасансүрэн аавынхаа шийрийг хатаах уяач болж хурдан хүлгэдээрээ амжилттай сайхан наадаж байна.

Аймгийн Алдарт уяач Б.Винтов: Уяачид бол төрийн өмнө үүрэг хүлээдэг гэж би ойлгодог

Аймгийн Алдарт уяач Бөөхүүгийн Винтов гэх содон нэртэй эрхэм нь Говь-Алтай аймгийн Дэлгэр сумын уугуул нэгэн. Алдартын өвөө аав Ширбазар, хүү Бөөхүү нар морь уядаг байсан нь ийнхүү Винтовыг моринд урвуулж орхисон гэдэг. Тиймдээ ч түүний бага нас адууны дэргэд өнгөрсөн гэж болно. Гурав дөрөвхөн настай жаахан хүү хурдан морины унаач хүү болсноос хойш 16,17 нас хүртлээ унажээ. Түүний аав Бөөхүү Говь-Алтай аймгийн Дэлгэр суманд морь уядаг байж. Бөөхүү уяачийн нэртэй хурдан хүлгэдийн дотроос хурдан алаг морины гаргасан амжилтыг  нутаг орны морины хорхойтнууд анддаггүй юм. Тухайн үед одоогийнхтой адил  морьдоо ачиж очоод л уралдчихна гэж байсангүй. Дэлгэр сум гэхэд л аймгийн төвөөсөө зуу гаруй км  болохоор тэр бүр санаснаараа хол яваад байж чаддаггүй байсан гэх. Аймагтаа нэг хоёр удаа очиж уралдаж, хоёр айргийн эзэн болчихоод цээж тэнэгэр гэрээдээ харьж байсан түүх зөвхөн түүнийх байдаг юм. Ийнхүү уяач хүний хүнд атлаа хийморьтой албыг үүрч, бүтэн жилийн хөдөлмөрөө  айраг түрүүгээр мялаах шиг сайхан зүйл хаа байх билээ. Винтов хүү багаасаа л ийнхүү хөдөө хөхөрч, гадаа гандах уяачдын амьдралыг мэдэрч өссөн нэгэн. Тиймдээ өвөө, бас аавынхаа хүсэл мөрөөдлийг гүйцэлдүүлэн адууныхаа угшил гарвалыг сайжруулж, өөрийн удмын хурдан адуутай болохоор 1996 оноос хойш тууштай ажиллаж байгаа юм.
1996 оноос гардан морь уях болсон бөгөөд түүнээс хоёр жилийн дараа саарал азарга нь Дархан уул аймгийн наадамд түрүүлсэн нь  “залуу” уяачид урам зориг нэмсэн хэрэг байлаа.
Харин дараа жил нь буюу АХ-ын 78 жилийн ойн баяр наадамд хонгор морь нь аман хүзүүдсэн нь төрийн наадмын өмийг нээсэн юм. Тийм ч болохоор Винтов уяачийн сэтгэлд тэр жилийн наадам дандаа л шинэхэн сонихоноороо байдаг гэх. Түүнээс хойш 16,17 түрүү, 30 гаруй айргийг унаган адууныхаа амжилтаар хүртсэн ажээ. Эдгээрээс сонирхуулахад “Дүнжингаравын хурд 2009”-д түүний бор соёолон дөрвөөр, Сэлэнгэ аймагт болсон Атрын 50 жилд айргийн гурваар давхиж байлаа. Мөн 2008 онд Булган аймагт болсон бүсийн уралдаанд хязаалан үрээгээ дөрөвлүүлж, Говь-Алтай аймгийн даншигт хүрэн шүдлэнгээ гуравлуулан, өнгөрсөн онд Архангайн “Тамирын хурд”-д хар азаргаа түрүүлгэсэн гээд олныг дурдаж болох ажээ.
Тэрээр адууныхаа угшлыг сайжруулах ажлыг моринд орсон цагаасаа л идэвхийлэн хийж иржээ. Сүхбаатар, Дорнод, Хэнтий аймгуудын хурдан удмын адуунуудаас гадна ОХУ-аас авчирсан цэвэр цусны Англи, будённый үүлдрийн адуунуудыг оруулж ирээд байгаа аж. Түүнчлэн Монгол улсын Тод манлай Цэрэнжигмэд, Ганбаатар нарын эрлийз азаргануудын нэгдүгээр үеийн төл, Тод манлай Бандгаа Ганхуягийн нэгдүгээр үеийн адуунуудаар өөрийн адууны цусыг сэлбээд байгаагаа дуулгана билээ.
Өнгөрсөн хугацаанд аймгийн Алдарт уяач Винтовын автортой “Монгол адуу”, “Дэлхийн адуу” номууд хэвлэгдэн гарч олны хүртээл болоод байгаа юм. Олон жилийн туршлага судлагаан дээр үндэслэн бичсэн тус ном шинэ залуу уяачдын ширээний номын нэг болоод амжжээ.
Тэрээр “морь уяж байгаа хүмүүс төрийн өмнө үүрэг хүлээдэг гэж би ойлгодог. Хэрвээ уяачид морио уяхгүй, уралдуулахгүй бол наадмын нэг хэсэг байхгүй болно шүү дээ” хэмээсэн юм.
Удам дагасан уяачийн хүү  хурдан морины хөгжлийн төлөө сэтгэл зовниж явдаг нэгэн. Тиймдээ ч өөрийн  санаа бодлоо бусадтай хуваалцан, туршлага судлах гээд ажил мундахгүй. Ойрын үед адууг гэрчилгээтэй болгох талаар уриалагчдын нэгэн болоод байгаа аж.
Винтов Алдарт хоёр хүүтэй.  Удам залгасан аавын хөвгүүд ч багаасаа л хурдан морины дэргэд өссөн болохоор моринд “дурлагсад”-ын нэгэн болж өсөцгөөжээ. Түүний  В.Алтансүх энэ жил нийслэлийн Алдарт уяач болсонд Винтов уяач баяртай байгаа гэнэ. Ийм л нэгэн удам залгасан хийморилог эрчүүдийн тухай цухас өгүүлэхэд ийм байх  ажээ.

Нийслэлийн Алдарт уяач В.Алтансүх: Морь гэдэг амьтны хийморь золбоог нэгэнт мэдэрчихсэн болохоор эргэлт буцалтгүй орсон

Аймгийн Алдарт Б.Винтовын хүү В.Алтансүх бол удам дагасан дөрөв үеийн уяач. Түүний бага нас Дарханд өнгөрсөн болохоор хөдөөгийн “орги” бор жаалуудтай харьцуулахад  морь малнаас жаахан хөндий өссөн гэж болно.  Гэсэн ч хурдан морины хусуур сойз зүүх аавыгаа дагаж үе үехэн хөдөө гадаа гарчихдаг байсан нь  морины дэргэдээс холдож чадахгүй нэгэн болгожээ. Тэр бол 1998 он байлаа. Тэр  жил Винтовын саарал азарга түрүүлээд, удалгүй улсын наадамд хонгор морь аман хүзүүдсэн нь залуу хүүгийн сэтгэлд Монгол эр хүний омогшил, дотоод сэтгэлийн бахархлыг хоромхон зуурт мэдрүүлэх нь тэр. Улмаар урам зориг нэмж морь уях эрдэмд шамдан суралцах болжээ. Ингээд 2008 онд Эрдэнэт хотын наадамд халтар азарга морио түрүүлгэсэн нь Алтансүхийн гэж цоллуулсан анхны түрүү байлаа.
Харин дараа жил нь “Ламын гэгээн”-ий наадамд түүний адуу аман хүзүүнд явж байгаад хүүхэд нь унаад бариандаа оролгүй хадуурчихжээ. Ер нь Алтансүх уяачийн аймаг сумандаа айраг түрүү алддаггүй хонгор морь, зээрд үрээ, туурай хээр гээд л хурдан буянгууд бий. Тэрээр унаган адуугаараа амжилт гаргахыг илүүд үздэг. Сүүлд Говь-Алтай аймгийн 70 жилд унаган адуу болох шүдлэн үрээ нь гурваар ирсэн нь баярт мөчүүдийн яахын аргагүй мөн байлаа. Моринд ороод нэг их удалгүй төрийн наадамдаа цулбуур өргүүлээд амжсанаас хойш олон амжилтыг гаргаад байгаа аж. Тэрнээс хойш бор азарга нь “Дүнжингарав”-т дөрөвт, Атрын 50 жилээр гуравт хурдалсан бол, “Говь-Алтайн 70” жилд шүдлэн үрээ гурваар давхижээ. Мөн өнгөрсөн жил төвийн бүсийн хурдын түрүүн эзэн болжээ. Одоогоор улс бүсийн чанартай нэг түрүү, зургаан айргийн амжилтаараа энэ оны эхэнд нийслэлийн Алдарт уяачийн болзлыг хангасан гэнэ. “Морь гэдэг амьтны хийморь золбоог нэгэнт мэдэрчихсэн учраас би эргэлт буцалтгүй моринд орсон” хэмээн ярих залуу уяач  нийгмийн энэ их хурдтай хөгжлийн дунд мориор дамжсан үндэсний өв соёлоо гээлгүй авч үлдэхсэн гэж бодож явдаг нэгэн.  Тиймдээ ч өөрийн хувь нэмрийг бага гэж гололгүй оруулахын төлөө аавын хамтаар хичээн ажиллаж явдаг юм билээ. Энд нэмэхэд түүний дүү Мөнгөнхуяг ч бас хурдан морины төлөө сэтгэл зүрхээ зориулж яваа нэгэн.  Тиймдээ ч Аймгийн Алдарт уяач Б.Винтовынхон удам залгасан уяачид гэдгээрээ бахархдаг юм.