Адуун сүргийн үржил селекцийн өнөөгийн байдал

Адуун сүргийн үржил селекцийн өнөөгийн байдал  уяачид адуучид аж ахуйн нэгжээс цаашид анхаарах зарим асуудалд:
 Монгол улс 1921 онд 1.5 сая, 2012 онд 2.3 сая гаруй адуутай, адууныхаа тоогоор дэлхийд долоо дугаарт, мянган хүнд ноогдох адууны тоогоор тэргүүлдэг.
 Төв Азийн эрс тэс уур амьсгалд, Монгол орны бэлчээрийн маллагаанд зохицсон тэсвэр хатуужилтай бидний эцэг өвгөдийн ухамсарт  болон сүүлийн үед шинжлэх ухааны аргаар шилж сонгосны үр дүнд уналга-хурд-махны, мах-сүү-ажил эдэлгээний чиглэлийн өл хоол уналга эдэлгээ даах өвөл хаварт хатуу цасан доороос өвөс тэжээл олж идээшлэх чадвартай зарим нь илүү хавирга нугалмын хувьсамжтай үүлдэр юм. Монгол орны мал аж ахуйн нийт бүтээгдэхүүний 10, мах үйлдвэрлэлийн 10.4%-г адууны аж ахуйгаас бэлтгэж байна. Нийт мал аж ахуйн адуу 8.7-9.3%г эзэлдэг. Адуун сүргийг дунджаар гүү 45-40%, өсвөр адуу 26-31%, морь 26-31%, азарга 3.8-4.1% эзэлж зуун эхээс 69-74% унага бойжуулж сүүлийн 20 гаруй жил адуун сүрэг тогтвортой өслөө.
 Шилмэл (Тэс, Галшир, Дархад) цөм сүргийн адуу сүүлийн 3 жилд дунджаар 34.3 мянга тоологдож цэвэр эрлийз адуу тоологдсонгүй. Шинжлэх ухааны үндэстэйгээр хэрэглэгчдийн эрэлт хэрэгцээнд хурд-уналга, мах-сүү-ажил эдэлгээний чиглэлтэйгээр үржлийн цөм сүргийг баруун бүс нутагт-Тэс, хангайн бүсэд Дархад, зүүн бүсэд Галшир овгийн адууг үржүүлэхийг мал үржлийн ажлын стратеги төлөвлөлт хөтөлбөрт заасан байдаг. Үржлийн алба, үүлдрийн зөвлөлөөр хянан баталгаажлагдсан шилмэл цөм сүрэгтэй адууны аж ахуйн нэгж хувь хүмүүс, хуулийн этгээд чамлалттай байна. Энэхүү үйл ажиллагааг уяачдын холбоо, уяачдын гал хуулийн этгээд бүхий байгууллагууд санаачлагатай зорилготойгоор үржлийн албад дадлага туршлагатай мэргэжилтэн судлаачидтай хамтарч хийхгүйгээр урсгалаар явагдаж байна.  Манай адуу гэх нь Монгол улсын хаана л бол хаана олширчээ.
Үржил селекци удам зүйн мөн чанараар баталгаажаагүй адуугаар бизнес хийгчид олширчихвий дээ. Яах ёстой юм бэ?
1. Аймаг сум аж ахуйн нэгж адуучид бүр үржил селекци хэтийн болоод марктинг бизнес төлөвлөгөөг судлаачид мэргэжлийн албадтай хамтран эрлийзжүүлэг эвсэлдүүлэг, цэвэр үржүүлгийн ямар арга хэрэглэхээ сонгон хэрэгжүүлж аж ахуйгаа эрхлэн хөтлөх системтэйгээр үржлийн чанарыг сайжруулж адуун сүргийн тэнцвэртэй өсөлтийг хангах
2. Адуун сүрэгтэй хавар намар ангилалд тохируулан сонголтыг мэргэжилтний хамт заавал үржлийн бүртгэлийг хөтлөх мөн орон нутгийн төр захиргаа мэргэжлийн албадтайгаа хамтарч адууг оторлох нутгаа сонгон баталгаажуулан авч эзэмшэцгээе.
3. Шинжлэх ухааны байгууллага эрдэмтэд судлаачидтай гэрээ хэлцэлтэйгээр адуун сүргээ сайжруулъя. Үржлийн албаар баталгаажсан омог үйлдвэрийн цөм сүргээс үзэсгэлэн худалдаанд оруулан үржилд худалдах, худалдан авах байнгын зах зээлийн сүлжээтэй байх нь зүйтэй.
4. 21-р зууны уяачид адуучдын залгамж халааг бэлтгэхэд адууны үржил селекци, нөхөн үржихүй, удамшил зүй, байгаль экологид дасан зохицох тэсвэрлэх өвчин эмгэг адуу маллах уяж сойх, унаач хүүхдийг сургах, мэрэгшүүлэх зэрэг уламжлалт аргыг шинжлэх ухааны сүүлийн үеийн ололттой хослуулж сурцгаая. Морин спорт уяачдын холбоо, аж ахуйн нэгж, уяач, төр захиргааны нэгдсэн бодлогыг сургалтанд чиглүүлж оруулсан хувь нэмрээр нь бизнес марктинг бүхий урамшууллыг тогтоох нь үнэнд нийцэх болов уу?
5. Үржлийн цөм сүргийн адууг гарвал ашиг шим мэдээллийн нэгдсэн сүлжээнд 2014 онд багтаан бүрэн хамруулж гэрчилгээжүүлэх селекцид үр дүнтэй ашиглахын хамт улс, бүс, аймаг сумдын баяр наадмын хурдан морины уралдааны үүлдэрлэг гарвал үүслийг тодорхойлох үндсэн баримт болгох цаг болсон.
 Монгол адуу холын зайн уралдаанд тэсвэртэй холч чанарыг сайжруулах генийн нөөцтэй илүү хавирга нугалмын хувьсамжтай байдаг онцлогтой. Ихэнх судлаачид Монгол адууг тахь (прежвалький)-аас гаралтай гэдэг бол сүүлийн үед холбоогүй мэт бичих болсон нь бий. Саяын гойд ашиг шимт малын үзэсгэлэн худалдаанд тавигдсан буурал азарганы галбир бие цогцос нэгийг санагдуулна биз. Иймд Дархан цаазат нутагт авчирч үржүүлж байгаа тахьтай холбогдох байгуулгатай хэлцэлтэйгээр Монгол адуугаа эвсэлдүүлж генетик тогтолцоог харьцуулан судлах нь зүйтэй.
 Зөвлөх мал зүйч дэд профессор багш Д.Мянганцэвээн