Монгол Улсын Алдарт уяач Ж.Жигжид: Өрх үүдийг хурд дагадаг гэдэг ортой юм билээ


Говь-Алтай аймгийн Дарив сумын уугуул, Монгол Улсын Алдарт уяач Ж.Жигжид гуай ээлжит захидлаа бидэнд илгээжээ. Тэрээр энэ удаад удам угшлын талаар бичсэн байна. Уншигч танаа бүрэн эхээр нь хүргэе.
Хурдан морь бол гол төлөв эхийн тал /цусан/-ыг барьж төрдөг юм. Нотлох баримтанд тулгуурлан мэдсэн, олж харснаа өгүүлье.
Шарга сумын харьяат Ш.Найм гэдэг хүн 1960-аад оны үед ганц унааны хүрэн гүүтэй байсан билээ. Энэ хүрэн гүүний шинж нь их том толгойтой, их урт босоодуу чихтэй, их өндөр сэрвээтэй, их хотгор нуруутай, их доор цүдгэр гэдэстэй, хавирга урттай, шилэв өндөртэй, уртлагдуу биетэй, нэлээд том гүү байсан. Хүний ганц шахам унаа чир бараг унаж эдэлж байгаад л унагалуулдаг байсныг би сайн мэднэ. Мөн ч олон хурдан морьд төрүүлсэн буян даа. Би одоо ч түүнийг эргэцүүлэн бодож явдаг юм. Ер нь хоёр талын цус орж удам угшил нь гойд сайжирсан гүү байж гэж дүгнэдэг. Хүний гарт бараг дөрвөн цагийн эргэлтэнд байдаг учраас хэдий цаг үед хэний ямар азарганд гарсан зэргээс гайхдаг юм. Ухвар мөчид ойлгоход нийлүүлэггүйгээр хээл авч басан мэт эндүүрэл төрдөг. Гэхдээ жил бүр унагална. Унага цөм эр гарна. Гарсан унага нь цөм хурдална. Ингээд бодохоор тэр үедээ ховорхон заяасан гүү байж гэж боддог.
Хязааландаа гарсан нь миний хүрэн морь. Тэгээд Б.Бямбацэрэнгийн халтар, Монхор хээр, Магнай халтар, Ерөөлтийн хөх хүрэн, Шархай халтар, Шарман цавьдар гээд мөн ч олон хурд байсныг Алтайнхан ба Шаргачууд сайн мэднэ. Харин сүүлдүү шиг ганц охин хээр халтар унага гарсныг зээ хүү, Монгол Улсын Алдарт уяач Д.Пүрэвдорждоо бэлгэнд өгч, түүнд олон хурдан морь төрсний дэмжлэгтэйгээр улсын цолонд хүрсэн билээ.
Мэдээж сайн удам угшилтай азарганаас сайн унага гарна л даа. Морины сайныг унаж эдэлж л мэднэ. Одоо цагт дээр үеийнх шиг унаж эдлэх, өртөө суманд 15-30 хоногоор тахар өртөө хийж морины шандсыг мэдэх биш. Морь сонирхогчид, уяачид хаанахын хэний, ямар газар нутгийнх нь үл мэдэгдэх гар дамжигдсан, нэг ёсны нүдэн баримжаагаар л сайн морь болог гээд, үгүй бол зүүн зүгийн адуу сайн гээд л онох онохгүй морь авч байна. Энэ нь буруу биш. Онож авбал сайхан хэрэг.
Шөрмөс чадалтай морийг дээр үед өртөө суман хийх үед мэдэж болдог байсан. Туух нуруугүй, нүд нь хонхойчихсон, хавирга хэрзгэр морьд л тэр том албыг залгуулдаг байж. Зарим үед дор нь эргүүлээд явуулна /30 км/. Хурдан морь бол 25-30 км газрыг нэг удаа л нэг өдөр хурдлах хэрэг юм. Богино, урт хугацааны л ойлголт. 1948 оны үед хаа нэг буухиагаар алба залгуулдаг байсан юм. Тонхилын “хөх” Наянбуу гэдэг хүн гар, тохой, шуу, хөл, өвдгөө сураа ороогоод хүлчихсэн чухал буухианд явж байсан. “Өртөөнд аль сайн хурдан морьдыг бэлтгэ” гэж үүрэгджээ. Дариваас Угалзын ам буухад Д.Гаадангийн хурдан шар халтар, С.Дэндэвийн хурдан хээр морь хоёрыг хагсраан бэлтгэж. Морио бариад л зогсож байна, буухиа бэлэн болсон морин дээр сайн муугийн зөрүүгүй л мордоод ухасхийнэ. Гэтэл Хасагтын Хулихад хүрэх морь бэлдээгүй байхаар нь дахиад 30-км-т нөгөө хоёр морь тэр чухал буухиаг залгуулж байсан юм. Тэр хоёр морь 60 км-т сульдаагүй гэдэг.
Бие томтой, хурдны шинж байвч төдий л хурдалдаггүй морь байдаг. Энэ нь удам угшилгүйгээс л болж байгаа хэрэг. Хурдны шинж байхгүй мөртлөө хурдан морь байдаг. Дээр үеийн хөгшчүүд адууны наймаа хийхдээ, “Чиний энэ жолооны морь уу, ташуурын морь уу” гэнэ. Энэ нь сайн морь өглөөгүүр явдаггүй, ташуурдуулдаг. Муу морь өглөөгүүр жолоо тасалчих гээд авч дүүлээд, орой болохоор ташуурдуулдаг гэсэн санаа юм. Бүтэн өдөр эрэлд яваад орой болохын хэрд сайн морь улам сайжраад ядарч яваа бие дээр нь тогтох аргагүйд хүргэдэг, тийм шөрмөс чадалтай морь байдаг шүү дээ. Ер нь гадна биеийн ерөнхий хэв төрх нь азарга талаа голлодог. Ааш зан удамших нь эх талаа гол төлөв дуурайх нь бий. Азарга, гүү хоёрын аль талд нь удам угшлын чанар давамгайлсан байна, тэр талаа голлож удамших нь зүйн хэрэг. Сайн азаргыг угшил муутай гүүнд тавиад сайн унага авах тийм оновчтой арга биш. Харин угшил сайтай гүүнд муухан шиг азарга тавьж унага авбал тэр хамаагүй дээр. Толгой урт, том, сэрвээ өндөр, нуруу хотгор, харгамаг өндөр, шилбэ урт, хүнхрээ урагш түрсэн, нууц орон зууван урт, ерөнхий бие уртдуу биерхүү гүүнээс л сайн унага төрдөг.
Сайн морь эзнээ хайж явдаг гэдэг. Их булгидаг морь эзэн солихоор тэндээ очоод булгихаа байдаг. Зарим морь хадуурдаг. Эзнээ солиод хадуурахаа байх тал бий. Өрх үүдийг хурд дагадаг гэдэг ортой юм билээ. Манай нутгийн М.Намсрай гэдэг их хурдан морьтой хүн байлаа. Тэднийд гаднаас ирсэн морь бүгд хурдалж, цулбуур өгдөг байв. Энэ айлын өрх үүднийх гэж тэр үед хүмүүс ярьдаг байсан. Дээр үеийн хүмүүс., “Энэ бол өдрийн дөрөөтэй морь байна”, “Энэ хонины л морь байна” гэдэг нь сайн муугийн хэллэг. Нэг өдрийн дөрөө даах байтугай хэдэн өдөр, сар, жилийн унаа эдэлгээний аяыг дааж байсан монгол морь түүхэнд тэмдэглэгдэн үлдсэн. Монгол морины эр зориг, эрэмгий чадал, өл хоол даах, уналга эдэлгээнд хатуужин, хадаагдсан монгол морины хүч, гайхамшгаар эзэн богд Чингис хаан дэлхийг байлдан дагуулж байсныг бид мэднэ. Өнөө үед дэлхийн аль хурдтай орноос удам угшилтай адуу оруулж ирж байгаа нь сайшаалтай хэрэг. Үүнийг өвгөн би үгүйсгэдэггүй. Шинжлэх ухаан хөгжсөн үед ямар ч үүлдрийн, ямар ч хурдыг гаргаж болохоор санагддаг юм.
Монгол Улсын Алдарт уяач Ж.Жигжид


0 Сэтгэгдэл
ХХЗХ-ны журмын дагуу зүй зохисгүй зарим үг, хэллэгийг хязгаарласан тул ТА сэтгэгдэл бичихдээ хууль зүйн болон ёс суртахууны хэм хэмжээг хүндэтгэнэ үү. Хэм хэмжээг зөрчсөн сэтгэгдэлийг админ устгах эрхтэй.
-
7-р сарын 13 -нд Сонгомол бага насанд Ч.Ганцогтын хээр түрүүллээ
-
7-р сарын 13 -нд Сонгомол бага насанд 105 даага бүртгүүлж, 76 мордл…
-
7-р сарын 13 -нд АХ-ын 104 жилийн ойн сонгомол дунд насны ангилалд…
-
7-р сарын 13 -нд Сонгомол дунд насанд Д.Даяндэмидийн Наран зээрд т…
-
7-р сарын 13 -нд Сонгомол дунд ангиллын хурдан хүлгүүд мордлоо
-
7-р сарын 13 -нд Сонгомол дунд насны ангилалд 106 хүлэг бүртгүүлжэ…
-
7-р сарын 13 -нд АХ-ын 104 жилийн ойн сонгомол дээд насны ангилалд …
-
7-р сарын 13 -нд Сонгомол дээд насанд Г.Хүрэлбаатарын хүрэн халзан …
-
7-р сарын 13 -нд Сонгомол дээд ангиллын хүлгүүд гарааны зурхай рууг…
-
7-р сарын 13 -нд Сонгомол дээд насны ангилалд 78 хүлэг бүртгүүлжээ
-
7-р сарын 12 -нд АХ-ын 104 жилийн ойд эхний 10-т хурдалсан даагану…
-
7-р сарын 12 -нд Ш.Мөнгөншагайн сартай хээр даага түрүүллээ
-
7-р сарын 12 -нд Уралдаанч Б.Нармандах: Уяач ах нараасаа суралцах г…
-
7-р сарын 12 -нд Хамгийн бага нас дааганы уралдаанд 240 даага бүртг…
-
7-р сарын 12 -нд Уралдаанч Н.Боорчи: Шүдлэн түрүүлгэж, соёолонгоо …
-
7-р сарын 12 -нд АХ-ын 104 жилийн ойд эхний 10-т хурдалсан соёолонг…
-
7-р сарын 12 -нд З.Мэндсайханы хул соёолон түрүүллээ
-
7-р сарын 12 -нд МУ-ын Алдарт уяач Ч.Уламбаяр: Дөрвөн настай морины…
-
7-р сарын 12 -нд Фото - Соёолон мордуулахын эргэн тойронд
-
7-р сарын 12 -нд 195 соёолон бүртгүүлжээ
-
7-р сарын 11 -нд АХ-ын 104 жилийн ойд эхний 10-т хурдалсан их насны…
-
7-р сарын 11 -нд Л.Анхбаатарын хүрэн халзан морь түрүүллээ
-
7-р сарын 11 -нд Уралдаанч Ц.Түвшинсайхан: Ээжээ, ааваа хүү нь түрү…
-
7-р сарын 11 -нд МУ-ын Алдарт уяач Ч.Амарсанаа: Баянхонгороос анх у…
-
7-р сарын 11 -нд 210 их насны морь бүртгүүлжээ
-
7-р сарын 11 -нд АХ-104 жилийн ойд эхний 10-т хурдалсан азарганууд
-
7-р сарын 11 -нд МУАУ И.Золбоогийн хүрэн халзан азарга түрүүллээ
-
7-р сарын 11 -нд Фото - Азаргаа мордуулав
-
7-р сарын 11 -нд 153 азарга бүртгүүлжээ
-
7-р сарын 10 -нд Манлай уяач Х.Улам-Өрнөх: Морь айрагдана гэдэг оло…
-
7-р сарын 10 -нд Уралдаанч Б.Эрдэнэбилэг: Бөмбөгөө ахыгаа нэг оруул…
-
7-р сарын 10 -нд Б.Лхагвацэрэн:Таван жилийн дараа төрийн наадмын хи…
-
7-р сарын 10 -нд Ж.Түмэн-Өлзийн бор шүдлэн түрүүллээ
-
7-р сарын 10 -нд Тод манлай уяач О.Батбилэг:Түрүүлэх байх гэж бодсо…
-
7-р сарын 10 -нд 225 шүдлэн бүртгүүлжээ
-
7-р сарын 10 -нд АХ-ын 104 жилийн ойн эхний 10-т хурдалсан хязаалан…
-
7-р сарын 10 -нд Б.Гантигийн сартай хүрэн хязаалан түрүүллээ
-
7-р сарын 10 -нд Хязаалан 256 бүртгүүлжээ
-
7-р сарын 10 -нд Хүйн долоон худагт хязаалангийн эргэн тойронд
-
7-р сарын 02 -нд Эрдэмт уяачид, эрэмгий хүлгүүд- Тод манлай уяач С.…
-
2024 оны 8-р сарын 05 -нд Хангайн бүсийн сонгомол бага насанд Х.Бат-Эрдэнийн…
-
2024 оны 8-р сарын 05 -нд Хангайн бүсийн дааганы уралдаанд М.Цэрэнжавын хээр…
-
2024 оны 8-р сарын 04 -нд Хангайн бүсийн сонгомол дээд насанд С.Баярсайханы …
-
2024 оны 8-р сарын 04 -нд Хангайн бүсэд Я.Содбаатарын бор соёолон түрүүллээ
-
2024 оны 8-р сарын 04 -нд Хангайн бүсийн их насанд Э.Бат-Эрдэнийн Солонго зэ…
-
2024 оны 8-р сарын 04 -нд Хангайн бүсэд Д.Батбаярын Түмт хээр азарга түрүүлж…
-
2024 оны 8-р сарын 01 -нд Хангайн бүсийн сонгомол дунд насны ангилалд Г.Ганб…
-
2024 оны 7-р сарын 31 -нд Хангайн бүсэд П.Баярбатын бор хязаалан түрүүллээ
-
2024 оны 7-р сарын 31 -нд Хангайн бүсэд Г.Энхбатын хар шүдлэн түрүүлжээ
-
2024 оны 7-р сарын 28 -нд "Говьшанхын хурд-7" говийн бүсийн уралдааны сонгом…
Сэтгэгдэл бичигдээгүй байна